حروف جر (1)
به نام حضرت علم و عالم و معلوم
حروف جر (1)
الف) وجه تسمیه
«جَرّ»َ در لغت به دو معنا به کار رفته است: یکی «کشاندن» و دیگری «کسره دادن». بنا بر نخستین معنا، وجه تسمیه‌ی این حروف به این خاطر است که این حروف، معنای «فعل» یا «شبه‌فعل» پیش از خود را به اسم‌های پس از خود می‌کشانند و منتقل می‌کنند؛ و بنا بر معنای دوم، وجه تسمیه‌شان به خاطر این است که این حروف، اسم‌های پس از خود را مجرور می‌کنند که مهمترین علامت حالت جر، «کسره» است.
ب) تعداد حروف جر
این حروف مجموعا 17 عدد هستند که در قالب یک بیت شعر، به این صورت آمده است:
باء و تاء و کاف و واو و لام و مُنذُ مُذْ خَلا
رُبَّ حاشا مِن عَلَی فِی عَن عَدا حَتّی إلی
ج) معانی حروف جر
«بـِ»: با، به وسیله‌ی، سوگند به
«تَـ»: سوگند به
«کَ»: مثل، مانند
«وَ»: سوگند به
«لِـ»: برای
«مُنذُ»: از، از آن هنگام
«مُذ»: از، از آن هنگام
«خَلا»: به جز
«رُبَّ»: چه بسا
«حاشا»: به جز
«مِن»: از
«عَلَی»: بر
«فی»: در
«عن»: از، درباره‌ی
«عدا»: به جز
«حتی»: تا
«إلی»: تا، به سوی
البته این معانی، معانی مشهور حروف جر هستند.
بیشتر حروف جر، هم اسم‌های ظاهر و هم ضمائر را مجرور می‌کنند («بـِ»، «من»، «لِـ»، «خَلا»، «عدا»، «حاشا»، «إلی»، «فی»، «عن»، «علی»)؛ اما برخی از آنها صرفا توانایی مجرور کردن اسم‌های ظاهر را دارند و همراه با ضمائر به کار نمی‌روند («وَ»، «تَـ»، «کَ»، «مُنذُ»، «مُذْ»، «حتی»، «رُبَّ»).
د) انواع حروف جر
الف) حروف جر اصلی:
مهمترین حروف جر هستند که از نظر کاربرد و تعداد، بیشتر آنها را در بر می‌گیرند. اینها پدیدآورنده‌ی معنایی خاص و جدید در جمله (در مقابل معنای تأکیدی) هستند؛ که در این حالت همراه با اسم مجرور پس از خود، نیازمند «فعل» یا «شبه‌فعلی» هستند که پیش از آنها به کار رفته‌اند. در این حالت به خاطر وجود رابطه، بین حروف جر و آن افعال یا شبه‌افعال، به جار و مجرور «متعلِّق به فعل یا شبه‌فعل» می‌گویند.
پس برای شناخت حروف جر اصلی، باید به این دو نکته توجه داشت:
- حروف جر اصلی بیانگر معنای جدیدی هستند و صرفا مفهوم تاکید ندارند.
- قبل از آنها متعلَّقی از فعل یا شبه فعل، وجود دارد.
(و تُوبُوا إلی اللهِ جمیعاً؛ التائبُ مِن الذّنبِ کَمَن لاذَنبَ لَه)
- از مجموع حروف جر، تنها حرف جر «رُبَّ» هرگز در مقام حرف جر اصلی، به کار نرفته است.
ب) حروف جر زائد
این دسته از حروف جر، بیانگر معنای خاصی نیستند، بلکه صرفا بر مفهوم تاکید دلالت دارند و مهم‌تر آنکه، به خاطر همین ویژگی، نیازمند متعلَّق نیستند («بِـ»، «مِن»)(لستُ بِمُعَلِّم؛ و إنْ مِن شیء ٍإلا یُسبِّحُ بِحَمدِه).
ج) حروف جر شبه‌زائد
در میان حروف جر، حرف «رُبَّ» وضعیت خاصی دارد، زیرا مانند حروف جر اصلی، بیانگر معنای خاصی در جمله است، اما بر خلاف آنها نیازمند متعلَّقی از افعال یا شبه افعال پیش از خود نیست؛ به همین دلیل به آنها شبه‌زائد می‌گویند (رُبَّ حاملِ فِقهٍ إلی مَن هو أفقهُ مِنهُ).(1)
پ.ن:
1- خلاصه‌ای از درس هفتم نحو عربی 3 / دانشکده علوم حدیث
