به نام حضرت علم و عالم و معلوم
جوامع حدیثی شیعه (1)
جوامع اولیه
تعریف جوامع حدیثی
صبحی صالح مینویسد: «و الْجَوامِعُ مِن کُتُبِ الْحَدیثِ تَشْتَمِلُ عَلی جَمیعِ أْبوابِ الحدیثِ الّتِی اصطَلَحوا علی أنَّها ثمانیةٌ: بابُ الْعَقائِدِ، بابُ الأحکامِ، بابُ الرِّقاقِ، بابُ آدابِ الطَّعامِ و الشَّرابِ، بابُ التَّفسیرِ و التّاریخِ و السِّیَرِ، بابُ السَّفرِ و القِیامِ و القُعُودِ (ویُسَمّی بابُ الشَّمائِلِ أیضاً)، بابُ الْفِتَنِ، و أخیراً بابُ الْمَناقِبِ وَ الْمَثالِبِ، فَالکِتابُ الْمُشتَمِلُ علی هذهِ الأبوابِ الثَّمانِیَةِ یُسَمّی جامِعاً: کَجامِعِ الْبُخارِی و جامِعِ التِّرمَذِی».
این تعریف شامل برخی از جوامع اهل سنت که فقط ابواب فقهی را در بردارند نمیشود؛ و ثانیاً تنها برخی از جوامع شیعه همچون کافی، وافی و بحار را در برمیگیرد اما امثال تهذیب، استبصار و منلایحضرهالفقیه را که بر اساس ابواب فقهی تنظیم شدهاند، شامل نمیشود.
تعریف دیگر: «الجَوامِعُ هِیَ الْکُتُبُ التی جُمِعَتْ فِیها الأحادیثُ علی ترتیبِ أبوابِ الفقه کالأمَّهاتِ السِّتِّ، أو ترتیبِ الحروفِ الهِجائیةِ کما فَعَلَه إبن الأثیرِ فِی جامعِ الأصُولِ».
این تعریف میتواند کتابهایی را که در شیعه و اهل سنت «جامع» نامیده میشود، در برگیرد، خواه این کتابها صرفاً ابواب فقهی را در برداشته باشند یا علاوه بر آن بابهای عقائد و تفسیر و... نیز در آنها آمده باشد.
برخی جوامع را چنین تعریف کردهاند: «هی الکُتُبُ الّتی جُمِعَت فیها الأحادیث علی ترتیبِ أبواب الفقهِ کالصِّحاحِ السِّتةِ الأمهاتِ عند العامةِ و الکُتُبِ الأربعةِ للمحمدِین الثّلاثَةِ عند الخاصةِ أو الکُتُبِ الثَّلاثةِ مِنَ المَجامیعِ الحدیثیةِ المتأخرةِ: البِحارِ و الوسائلِ و الوافی. أو یکونُ الجمعُ علی ترتیبِ الحروفِ الهجائیةِ کما فی جامعِ إبنِ أثیر».
از آنجا که در شیعه هیچ یک از جوامع حدیثی براساس حروف الفبا تنظیم نشدهاند، میتوان در تعریف جوامع حدیثی شیعه به همین تعریف اکتفا کرد که: «هیَ الکُتُبُ التی فیها الأحادیثِ علی ترتیبِ أبوابِ الفقهِ».
بنابراین وجه اشتراک کلیه جوامع حدیثی شیعه اعم از متقدم و متأخر آن است که ابواب فقهی را در برداشته و براساس آن تنظیم شدهاند، خواه ابواب عقائد و تفسیر و ... را هم داشته باشند، مانند کافی و بحار، خواه این ابواب را دارا نباشند، همانند تهذیب و منلایحضره الفقیه.
نگاهی به مراحل تاریخی تدوین جوامع حدیثی شیعه
جوامع حدیثی شیعه به لحاظ تاریخی به سه دسته تقسیم میشود:
1- جوامع اولیه (تألیف قرن دوم و سوم)، مانند: نوادر الحکمه، المحاسن، کتب الثلاثین و...
2- جوامع متقدم یا ثانویه (تألیف قرن چهارم و پنجم)، شامل کتب اربعه: کافی، تهذیب، استبصار و منلایحضرهالفقیه
3- جوامع متأخر (تألیف قرن یازدهم و دوازدهم)، شامل: وافی، وسائل الشیعه، بحارالانوار و نیز مستدرک وسائل الشیعه، جامع احادیث شیعه و...
جوامع اولیه
تألیف جوامع اولیه حدیث شیعه در دوران حضور یا همان دوران حیات امامان معصوم (علیهم السلام) شروع شده است.
ادوار حدیث شیعه در زمان حضور:
1- عصر امام علی علیه السلام تا پایان امامت امام سجاد (علیه السلام) (سال 96 هجری): عصر تولد و رشد حدیث شیعه.
2- عصر صادقین علیهماالسلام (96 تا 148 هجری): عصر شکوفایی و انتشار حدیث شیعه وعصر تدوین اصول
3- عصر امام هفتم علیه السلام تا آغاز غیبت صغری (سال 148 تا 260 هجری): عصر تبویب و شکلگیری فقه و حدیث شیعه و عصر تدوین جوامع اولیه
نگاهی به دورهی دوم، (عصر امام باقر و امام صادق علیهماالسلام)
این دوره که عصر طلایی حدیث شیعه است از سه جهت با دورانهای دیگر متفاوت است:
1- کثرت شاگردان این دو امام: شیخ طوسی در کتاب رجال خود 3223 نفر را به عنوان اصحاب امام صادق و 468 نفر را از اصحاب امام باقر (علیه السلام) برشمرده است.
2- کثرت احادیث منقول از این دو امام
3- تدوین بخش عمدهی اصول اربعمئة: منظور از اصل غالباً کتابی است مشتمل بر احادیث معصومین (علیهم السلام)، که روایات آن از کتاب دیگری گرفته نشده است بلکه راوی مستقیماً یا توسط راوی دیگری از امام (علیه السلام) نقل میکند.
ویژگیهای نوشتهها و اصول اولیه:
1- نداشتن نظم و ترتیب و باببندی مناسب؛ چون هدف مؤلفان صرفاً حفظ و نگهداری حدیث بود.
2- حجم کم و اشتمال بر روایات اندک؛ کمتر از چند صد حدیث.
3- از آنجا که به موضوع خاصی اختصاص نداشتند، اغلب به نام صاحبان آن شهرت مییافتند؛ مانند اصل زید زرّاد (شامل 34 حدیث در موضوعات مختلف) و اصل زید نَرسی (شامل 51 حدیث در موضوعات مختلف).
4- بیشتر اصول در عصر امام باقر تا امام کاظم علیهماالسلام، به ویژه در زمان امام صادق علیهالسلام تدوین شدهاند.
5- مهمترین منابع شناسایی این اصول فهرست شیخ طوسی و رجال نجاشی است و مقدمهی معجم احادیث بحارالانوار.
6- عمدهی این اصول درگذر ایام از بین رفتهاند، از میان اصول روایی شیعه تعداد 16 اصل باقی مانده که با عنوان «الأصول الستة عشر» به چاپ رسیده است.
7- این اصول به عنوان بخشی از مدارک کتب اربعه حدیثی، به طور مستقیم یا بواسطهی کتب دیگر در اختیار مؤلفان کتب اربعه قرار گرفته است و آنان به طبقهبندی و تبویب احادیث اصول پرداختهاند.
نکته: در فرق بین اصل و کتاب چنین گفته شده که تبویب و دستهبندی در اصول تقریباً مدخلیتی نداشت، اما در کتاب یا مؤلَّف غالباً نوعی تبویب و فصلبندی وجود داشت. بنابراین اصول مبنای تألیف «کتابها» بودند که در آنها علاوه بر تنظیم و دستهبندی، گاه کلام مؤلف و راوی نیز وجود داشت.
نگاهی به دورهی سوم (عصر امام کاظم علیه السلام تا آغاز غیبت صغری)
o درگذشت صادقین (علیهما السلام)
o باقیماندن میراث عظیمی از معارف دینی، خصوصاً فقه و حدیث، و اهمیت حفظ آنها
o سالم ماندن آنها از جعل و تحریف،
o دشوارتر شدن ارتباط با معصومین خصوصا در دوران غیبت صغری
این دلایل سبب شد، گروهی از عالمان شیعه وقت خود را برای نگهداری و آموزش و همچنین تبویب و دستهبندی احادیث اصول صرف کرده به نگاشتن کتابهایی که جامع احادیث در موضوعات گوناگون بود، اقدام کردند. البته با وجود چنین جوامعی، نیاز به کتابهای اصل کم شد و همین امر زمینهی نابودی بسیاری از اصول را فراهم ساخت. از همین رو در پایان قرن دوم و نیز قرن سوم هجری شاهد تألیف نخستین جوامع حدیثی شیعه هستیم که از آنها به جوامع اولیه نام میبریم.
دستهبندی جوامع اولیه به لحاظ عنوان
1ـ کتبی که به نام «الجامع» مانند: کتاب الجامع، تألیف احمد بن محمد بن ابینصر، کتاب الجامع، تألیف محمد بن علی بن محبوب اشعری و کتاب الجامع الکبیر فی الفقه، تألیف یونس بن عبدالرحمن.
2ـ کتبی که به نام «الثلاثین»: مانند: کتاب الثلاثین، تألیف علی بن مهزیار اهوازی، کتاب الثلاثین، تألیف حسین بن سعید اهوازی و کتاب الثلاثین، تألیف عبیدالله بن علی حلبی.
3ـ کتب دیگر: مانند: النوادر تألیف احمد بن محمد بن عیسی اشعری، المحاسن، تألیف احمد بن محمد بن خالد برقی و نوادر الحکمة، تألیف محمد بن احمد اشعری.
نگاهی به برخی از جوامع اولیه
1- کتاب النوادر:
مؤلف: احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، از روات بزرگ شیعه در قرن سوم هجری و از اصحاب امامان رضا، جواد و هادی (علیهم السلام)، است. نجاشی دربارۀ وی میگوید: «شیخُ القُمیین و وجهُهم و فقیهُهم.»
ارزش و اعتبار: از کتابهای روایی معتبر و از اصول اولیه شیعه؛ در مجموعههای روایی بزرگ مانند کتب اربعه، وسائل الشیعه، بحار الانوار و دیگر کتابهای روایی معتبر روایت نقل شده و به آن استناد کردهاند.
نظر علما دربارهی کتاب النوادر: علامه مجلسی میگوید: «با توجه به برخی از عبارات کتاب، آشکار میشود که این کتاب، نوشتهی احمد بن محمد بن عیسی قمی است و به هرحال این کتاب در نهایت اعتبار است.»
شیخ حر عاملی: «دو نسخهی صحیح و معتبر از این کتاب به دست من رسیده است که من در آن تحقیق کردم و دیدم اکثر روایات آن درکتب اربعه و کتابهای مشهور و متواتر دیگر موجود است و احادیث فراوانی را شیخ طوسی، شهید اول، ابن طاووس، حمیری، طبرسی و دیگران از این کتاب در تألیفات خود نقل کردهاند، این روایات هم اکنون موجود است و قرائن و شواهد بر اعتبار این کتاب نیز فراوان است.»
شیخ آقا بزرگ تهرانی: «کتاب النوادر نوشتهی احمد بن محمد بن عیسی قمی، شیخ اشاعرۀ قم است که مقید به نقل روایات معتبر بودهاند.»
تنظیم: ابوسلیمان داود بن کوره، یکی از شاگردان احمد بن محمد بن عیسی، این کتاب را تنظیم و فصلبندی نمود. در اینباره نجاشی میگوید: «و کان غیرَ مُبَوَّبٍ فَبَوَّبَه داودُ بنِ کوره». و او یکی از پنج راوی است که کلینی در کتاب کافی از آنها با تعبیر «عدة من اصحابنا» یاد میکند که از احمد بن محمد بن عیسی روایت نقل میکنند.
موضوع: موضوع کتاب روایات فقهی است که به صورت بحثهای مختلفی در این کتاب مطرح شده است که در زیر به برخی از آنها اشاره میکنیم:
1ـ بحثهای پیرامون روزه
2ـ احکام نذر و قسم
3ـ بحثی در کفارات مختلف
4ـ احکام، شرایط و محرّمات ازدواج
5ـ عدۀ طلاق
6ـ مناسک حج و ...
تعداد روایات: کتاب النوادر موجود شامل 456 روایت است که در 37 باب تنظیم شده است. این کتاب توسط انتشارات مدرسة الامام المهدی چاپ گردیده است.
2- المحاسن
مؤلف: ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد برقی متوفای 274 یا 280 هجری، از محدثان بزرگ و از اصحاب امام جواد و امام هادی (علیهما السلام) است. نجاشی دربارهی وی میگوید: « و کانَ ثقهً فی نفسِه یَروی عن الضعفاءِ و اعتَمَد المراسیلَ».
علما و محدثان قم که در قبول خبر بسیار سختگیر بودهاند با او مخالفت کردهاند و در آخر، احمد بن محمد بن عیسی اشعری به دلیل کثرت نقل از راویان ضعیف و اعتماد به مراسیل او را از قم اخراج کرده است، البته بعد از مدتی او را بازگردانده و از او اعادهی حیثیت کرده است.
اعتبار و اهمیت: این کتاب از بهترین کتابهای روایی شیعه به شمار میآید و برخی اهمیت و اعتبار این کتاب را در ردیف کتب اربعه دانستهاند. کتاب محاسن یکی از منابع مهم کتاب کافی است و شیخ کلینی به این کتاب استناد نموده و از آن روایت نقل میکند. شاهد این مطلب تکرار نام احمد بن محمد بن خالد در اسناد کافی است.
سخن علما: شیخ صدوق در آغاز کتاب منلایحضره الفقیه میفرماید: «من احادیث این کتاب را از منابعی مطمئن که در میان فقهای شیعه مشهور است و به آن استناد کرده و به آن مراجعه میکنند، گرفتهام، مانند: کتاب المحاسن نوشتهی احمد بن ابی عبدالله برقی، این کتاب از اصول اولیهی شیعه و از کتابهایی است که سند من به آنها معروف است، این کتاب در فهرست کتابهایی است که از مشایخ بزرگ شیعه روایت میکنم.»
محمد تقی مجلسی در شرح فارسی بر کتاب «منلایحضره الفقیه» میفرماید: «کتاب محاسن نزد ما هست و چنان که مشایخ نقل کردهاند مؤلف آن بسیار بزرگ و ثقه و معتمد علیه است، آنچه هم اکنون از کتاب موجود است شاید ثلث آن باشد.»
قاضی نورالله شوشتری از این کتاب به عنوان پنجمین کتاب معتبر شیعه و در ردیف کتب اربعه نام برده است.
ساختار: محاسن، مشتمل بر کتابهای متعددی بوده است، و بنا به گفتهی شیخ طوسی و نجاشی، اجزاء و کتابهای محاسن کم و زیاد گزارش شده است و از همین رو شیخ طوسی در فهرست 86 کتاب و نجاشی در فهرست خود 93 کتاب از محاسن را نام بردهاند، اما در نسخههای موجود تنها 11 کتاب آن موجود است که عبارتند از:
1ـ کتاب الأشکال و القرائن (روایاتی که در آنها اعداد 3 تا 10 بکار رفته و همچنین وصایای پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام)
2ـ کتاب ثواب الأعمال (روایاتی دربارهی اجر و پاداش انواع اعمال خیر)
3ـ کتاب عقاب الأعمال (روایاتی پیرامون گناه و مجازات انواع اعمال ناپسند)
4ـ کتاب الصفوة و النور و الرحمة (مقام رسول خدا و اهل بیت و شیعیان)
5ـ کتاب مصابیح الظلم (هدایت و طرق مختلف آن از امام، عقل و علم)
6ـ کتاب العلل (علل احکام شرعی)
7ـ کتاب السفر (احکام وروایاتی دربارهی سفر)
8ـ کتاب المآکل (پیرامون احکام خوردنیها و آشامیدنیها)
9ـ کتاب الماء (احکام آبها)
10ـ کتاب المنافع (احکام استخاره و مشورت)
11ـ کتاب المرافق (احکام منزل و نظافت و وسایل رفت و آمد)
تعداد روایات: محاسن موجود مشتمل بر قریب 2700 روایت است که احادیث تکراری آن بسیار اندک است. این کتاب با تحقیق آقای سید مهدی رجائی در دو جلد توسط انتشارات المجمع العالمی لأهلالبیت چاپ شده است.(1)
پ.ن:
1- خلاصهای از درس اول جوامع حدیثی شیعه / دانشکده علوم حدیث
به نام خدا
سلام وخداقوت به شما دانشجوی کوشا ... تبریک میگم خیلی زرنگید ودرس خون وزکات علم هم خیلی خوب پرداخت میکنیدمشخص هست ان شاءالله موفق باشید
من ویکی ازدوستان دیگر دانشجو هم یه وبلاگ درسی بامحور تلخیص البته قالب طنز داریم خوشحال میشم که قدم رنجه کنید .
موفق باشید
خداحافظ
سلام
من مایلم کتاب بدایه الحکمه علامه طباطبائی را با شرح آقای فیاضی بخوانم و با کسی بحث کنم.
خوشحال می شم اگ ربیشتر با شما اشنا شوم و اگ رامکانش باشد این مورد را مباحثه کنیم
سلام
...
از پیشنهادتون ممنونم
خوشحال شدم
اتفاقا من هم دنبال یه بهانه برای خوندن این کتاب بودم
حرفی نیست
از کی و چطوری شروع کنیم؟
...
منتظرم
یاعلی