جوامع حدیثی شیعه (2)- کلینی و کتاب کافی (1)

به نام حضرت علم و عالم و معلوم

جوامع حدیثی شیعه (2)

کلینی و کافی (1)

بخش دوم: جوامع حدیثی متقدم

همان‌ طور که قبلاً ذکر شد، در زمان امام کاظم (علیه السلام) و بعد از آن، شماری از محدثان به جامع نویسی و تنظیم بخشهایی از کتب اصول روی آوردند، اما به خاطر دسترسی نداشتن به تمام اصول روایی و درک بخشی از دوران صدور روایات از ائمه (علیهم السلام) و نیز توجه آنان به بخشی خاص از روایات، کاری در خور و جامع ارائه نگردید.

از سوی دیگر رشد و تعالی جامعه‌ی شیعی در دوران غیبت صغری و آغاز غیبت کبری و نیاز پیوسته‌ی عالمان دینی؛ اعم از فقیهان، متکلمان و مفسران شیعه به میراث روایی مدون و رویکرد اختلاف در نگرش‌های فقهی و کلامی در اثر پراکندگی اصول روایی، تدوین جوامع حدیثی شیعه را بیش از هر زمان دیگر ضروری می‌ساخت.

در پاسخ به چنین نیازی بود که ثقة الاسلام کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی، به تدوین جوامع روایی اقدام کردند و کتابهای «کافی»، «من ‌لایحضره الفقیه»، «تهذیب» و« استبصار» به رشته‌ی تحریر درآمد و جوامع حدیثی متقدم شیعه شکل گرفت.

جوامع حدیثی متقدم (اصول اربعه یا کتب اربعه)

چهار کتاب اصلی روایی شیعه که توسط محمدون ثلاث اول نوشته شد، بدین شرح است:

1- «کافی» تألیف محمد بن یعقوب کلینی (م329)

2- «کتاب من ‌لا‌یحضره الفقیه» تألیف محمد بن علی بن بابویه، شیخ صدوق (م381)

3- « تهذیب الاحکام» و«الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار» تألیف محمد بن حسن طوسی (م 460)

علل شهرت یافتن کتب اربعه

1- وثاقت و مقام بلند علمی مؤلفان آنها.

2- اشتمال بر حجم گسترده‌ای از احادیث و موضوعات.

3- نظم و ترتیب بهتر در چینش احادیث و موضوعات.

4- قدمت زمانی و نزدیکی آنها به عصر صدور.

نکاتی درباره‌ی کتب اربعه

دو نکته:

1- نامیده نشدن این کتب به «صحاح اربعه»:  عالمان شیعه با وجود روایات صحیح فراوانی که در کتب اربعه وجود دارد، هرگز این کتاب‌ها را «صحاح اربعه» ننامیده‌اند. این امر موجب شده است که راه نقد و بحث در روایات این کتاب‌ها همچنان گشوده باشد.

2- اصول خمسه و کتاب مدینة العلم در کلام برخی از عالمان: کسانی مانند پدر شیخ بهایی (م 984) و علامه شمس الدین محمد بن محمود آملی (م752) از «اصول خمسه»‌ی حدیثی یاد کرده‌اند، آنان «مدینة العلم» شیخ صدوق را که گفته می‌شود، دو برابر «کتاب من لایحضره الفقیه» ایشان بوده، نیز در جنب چهار کتاب مذکور قلمداد کرده و از این ‌رو به «اصول خمسه» تعبیر نموده‌اند. اما متاسفانه کتاب «مدینة العلم» شیخ صدوق به دست ما نرسیده است.

محمد بن یعقوب کلینی و کتاب کافی

نگاهی به زندگی مرحوم کلینی:

ولادت: ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی؛ معروف به «ثقة الاسلام» و «رئیس المحدثین»

متولد روستای کُلَین در 38 کیلومتری شهر ری

برخی از قراین حاکی از آن است که وی احتمالاً در عهد امامت امام یازدهم متولد شده است.

آرامگاه او در روستای کلین، قرن‌هاست که زیارتگاه شیعیان است.

اساتید و مسافرت‌ها

دایی وی که «عَلّان» نامیده می‌شد، محدثی بزرگ بود و در تعلیم و تربیت کلینی نقش بسزایی داشت.

بعد از تحصیلات ابتدایی برای پیمودن مدارج علمی به شهر ری که در آن عصر به نقطه‌ی برخورد آرا و نظرات فرقه‌هایی چون اسماعیلیه و مذاهبی چون شافعی، حنفی و شیعی مبدل شده بود، مسافرت کرد. کلینی در این برهه تصمیم گرفت به ضبط و فراگیری احادیث بپردازد.

هجرت به قم، شهر محدثان و راویان شیعه، و استفاده از محضر محدثان نامداری چون، احمد بن ادریس قمی (م 306 ق) از یاران امام عسکری (علیه السلام) و نیز علی بن ابراهیم قمی (م بعد از 307 ق).

هجرت به کوفه و بغداد، برای گردآوری احادیث، و کسب فیض از اساتید و محدثان مختلف.

بسیاری از مورخان معتقدند، کلینی دو سال آخر عمر خویش را در بغداد به سر برده و در آنجا به تدریس و تعلیم کافی پرداخته است و شاگردانی همچون احمد بن ابی‌رافع و ابوالحسین عبدالکریم بن نصر بزاز «کتاب کافی» را در این شهر از وی فرا گرفتند.

مقام علمی: کلینی محل مراجعه‌ی بزرگان و اندیشمندان عصر خویش در مشکلات دینی بود و پیروان فرق اسلامی در فتوا به او روی می‌آوردند و به همین مناسبت به «ثقة الاسلام» شهرت یافت.

کلینی در نظر دانشمندان اهل سنت نیز بسیار بزرگ است. بسیاری از ایشان از وی تجلیل کرده و او را به عظمت و فقاهت و بزرگواری ستوده‌اند. ابن اثیر می‌گوید: احیا کننده‌ی مذهب شیعه در پایان قرن اول هجری، محمد بن علی امام باقر (علیه السلام) (م 113)، در پایان قرن دوم علی بن موسی امام رضا (علیه السلام) (م 202) و در پایان قرن سوم ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی (م329) بوده است.

وفات: کلینی در حالیکه بیش از 70 سال از عمرش می‌گذشت و پس از 20 سال تلاش در تدوین کتاب کافی، در سال 329 هجری قمری، سالی که سال «تناثر نجوم» یعنی فرو ریختن ستاره‌ها، نام گرفته است، چشم از جهان فروبست و در «باب الکوفه» بغداد به خاک سپرده شد. در همین سال همچنین با رحلت آخرین نایب امام زمان، علی بن محمد سمری، غیبت کبری نیز آغاز گردید.

 

کلینی در نگاه عالمان

 نجاشی: «شیخُ أصحابِنا فی وقتِهِ بِالرّیِّ و وَجهُهُم و کان أوثقَ النّاسِ فی الحدیثِ و أثبتَهُم.» کلینی در زمان خود پیشوای علمای شیعه و چهرۀ درخشان آنها در ری و موثق‌ترین آنها در حدیث و ضبط آن بوده است.

شیخ طوسی: «ثقةٌ عارفٌ بالأخبارِ» ، کلینی دانشمندی مورد اعتماد و عالم به احادیث بود.

پدر شیخ بهائی: «محمد بن یعقوب الکلینی (ره) شیخُ عصرِه فی وقتِه و وجهُ العلماءِ و النبلاءِ، کان أوثقَ النّاسِ فی الحدیثِ و أنقدَهم له و أعرفَهم به.» محمد بن یعقوب کلینی در عصر خود‍، استاد علمای زمان خویش و سرآمد آنها و موثق‌ترین دانشمندان در نقل حدیث بود. او در نقد و بررسی حدیث بر همگنان تقدم داشت و بیش از همه به حدیث آشنا بود.

 

مشایخ و شاگردان کلینی

اساتید:

1- علی بن إبراهیم قمی (7068 روایت)

2- محمد بن یحیی عطار قمی (5073 روایت)

3- أبوعلی أشعری [احمد بن ادریس 875)]

4- حسین بن محمد (830 روایت)

5- محمد بن إسماعیل (758 روایت)

6- حُمَید بن زیاد (450 روایت)

7- علی بن محمد(76 روایت)

شاگردان:

1- جعفر بن محمد بن قولَوَیه قمی؛

2- محمد بن إبراهیم نُعمانی معروف به إبن أبی زینب، از شاگردان مخصوص کلینی، که کتاب کافی را نسخه‌برداری کرده است؛

3- محمد بن علی ماجیلَوَیه؛

4- هارون بن موسی تَلَّعُکبَرِی.

تألیفات مرحوم کلینی

1- تعبیر الرؤیا: احادیث مسندی از خواب و تعبیر خواب که شیخ طوسی از این کتاب به نام «تفسیر الرویا» یاد می‌کند.

2-  الرد علی القَرامَطه: این کتاب در رد جریان «قَرامَطه» که از «اسماعیلیه» جدا شده بودند و پیرو فردی به نام «حمدان بن اشعث» ملقب به «قرمط» بوده‌اند، نوشته شده بود.

3-  الرسائل (رسائل الائمه): شامل نامه‌هایی از ائمه به فرزندان و یاران خود است.

4-  کتاب الرجال: این کتاب در دانش رجال بوده است.

5- ما قیل فی الائمة من الشعر: شامل اشعار پیرامون ائمه علیهم السلام بوده است.

6-  کافی: به این کتاب به تفصیل خواهیم پرداخت.

از آثار متعدد و ارزشمند مرحوم کلینی تنها کتاب کافی ایشان به دست ما رسیده است.

کتاب کافی

نام کتاب

به نظر می‌رسد این کتاب از سوی مؤلف آن مسمی به «کافی» نبوده است. مهمترین دلیل این مطلب، عدم اشاره‌ی کلینی به نام کتاب در خطبه‌ی آغازین این اثر بزرگ است، هرچند که در دوره‌های بعد شیخ طوسی و نجاشی از کتاب کلینی به نام «کافی» یاد کرده‌اند، اما می‌توان احتمال داد که عنوان «الکافی» به عنوان نام اثر کلینی از خطبه‌ی وی در شروع کتاب اقتباس گشته است، آنجا که می‌نویسد:

«و قلتَ أنّک تُحِبُّ أن یکونَ عندکَ کتابٌ کافٍ یجمعُ فیه مِن جمیعِ فنونِ علمِ الدّینِ ...» گفته بودی که علاقه‌مندی کتابی در اختیار تو قرار گیرد که جامع فنون علم دین بوده و از هر جهت در شناخت مسائل برای تو کافی باشد.

زمان تألیف

شروع و پایان تألیف کتاب کافی دقیقاً مشخص نیست، اما نجاشی به نگاشته شدن آن در بیست سال، تصریح کرده است.

انگیزه‌ی تألیف کافی

کلینی جامع حدیثی خود را به تقاضای یکی از دوستانش نوشته است و علت درخواست آن شخص از کلینی حل دو مشکل اساسی در آن زمان بوده است:

1- در برخی از امور اختلاف روایات مشکل‌ساز شده است و حقیقت شناخته نمی‌شود.

2- کتابی که جامع تمام فنون علم دین باشد لازم است، تا طالبان علم دین از طریق اخبار صحیح به علوم و سنن دین دسترسی پیدا کنند.

مأخد کلینی در کافی

مشایخ و منابع موجود در شهر قم مخصوصا علی بن ابراهیم قمی و محمد بن یحیی اشعری.

استفاده از آثار و احادیثی که علی بن ابراهیم به توسط پدرش ابراهیم بن هاشم در کتابخانه خود فراهم کرده بود.

استفاده از بقایای کتب اصحاب ائمه (ع) و جوامع حدیثی قبل از خود

کافی در نگاه عالمان

شیخ مفید: «الکافی، و هو مِن أجَلِّ کُتُبِ الشیعةِ و أکثرُها فائدةً»: کافی از بزرگترین کتب شیعه است و دانشمندان ما بیش از هر کتاب دیگری از ‌آن سود برده‌اند.

شهید اول: «... و کتاب الکافی فی الحدیث الذی لَم یَعمَلِ الاِمامیةُ مثلَه»: و کتاب کافی در حدیث که شیعه‌ی امامیه مانند آن ‌را تألیف نکرده است.

ملا محسن فیض کاشانی: «الکافی ... أشرفُها و أتمُّها و أجمعُها ... لِاشْتِمالِه علی الاصولِ مِن بینها و خُلُوِّه مِنَ الفُضولِ و شَینِها»: درمیان کتب اربعه‌ی شیعه از همه شریف‌تر و موثق‌تر و کامل‌تر و جامع‌تر، کتاب کافی است که نسبت به سایر کتب اربعه مشتمل بر احادیث اصول دین و پیراسته از زیادت‌ها و ناهمواری‌هاست.

علامه مجلسی:  «کتابُ الکافی... أضبَطُ الاصولِ و أجمعُها و أحسنُ مُؤلِّفاتِ الفرقةِ الناجیةِ و أعظمُها»: کتاب کافی... از لحاظ ضبط درست و جامعیت، بهترین کتاب اصول اولیه‌ی حدیث شیعه و بهترین و بزرگترین تألیفات فرقه‌ی ناجیه‌ی شیعه‌ی امامیه در این زمینه است.

 

تعداد احادیث کافی

بسیاری از محققان تعداد احادیث کافی را 16199 حدیث دانسته‌اند، گرچه ارقام دیگری نیز در شمارش احادیث کافی ذکر شده است. این اختلاف‌ها نه به خاطر تفاوت نسخه‌ها و روایات موجود در آن‌ها، بلکه می‌تواند به جهات ذیل باشد:

1- تعدد سندهای ذکر شده برای یک متن

2- تکرار احادیث

3- وجود احادیث موقوف (که از غیر معصوم یعنی اصحاب ائمه (علیهم السلام) نقل شده است.)

4- متعدد شمردن روایتی که امام (علیه السلام) در یک مجلس به چند سؤال پاسخ داده‌اند.

 

ساختارکتاب

کلینی کتابش را با شیوه‌ای کارآمد بر اساس موضوعات در سه بخش اصلی تدوین کرده است:

1- اصول

2- فروع

3- روضه

اصول و فروع کافی به شیوه‌ی درختی تنظیم گشته‌اند به این معنا که هر یک دارای چند کتاب و هر کتاب مشتمل بر چند باب و هر باب مشتمل بر چند حدیث است، اما روضه باب‌بندی ندارد و روایات، یکی پس از دیگری ذکر شده است.

1.       اصول کافی

موضوع: مباحث اعتقادی و اخلاقی شامل 8 کتاب، 499 باب، 3786 روایت.

کتابهای اصول کافی:

جلد اول (از چاپ‌های هشت جلدی کافی) شامل:

1.1.    کتاب العقل و الجهل (شامل مباحثی مانند: خلقت عقل، چیستی عقل، علامت‌های عاقل، نکوهش جهل و...)

1.2.    کتاب  فضل العلم (شامل مباحثی مانند: وجوب طلب علم، فضیلت علم و علما، ثواب عالم و متعلم، صفت علما، حق عالم و...)

1.3.  کتاب التوحید (شامل مباحثی مانند: حدوث عالم و اثبات آفریننده‌ی آن، شناخت خدا با خدا، نهی از گفتار در کیفیت خدا، باطل بودن رویت خدا، و...)

1.4.  کتاب الحجة [که اخبار خُمس را نیز شامل است] (شامل مباحثی درباره نبوت و امامت از قبیل نیاز به حجت، خالی نبودن زمین از حجت، شناخت امام، خلیفة الله بودن ائمه، و...)

جلد دوم شامل:

1.5.  کتاب الایمان و الکفر (شامل مباحثی مانند: طینت مومن و کافر، درجات ایمان، خصلتهای مومن، حقیقت ایمان و یقین، و مباحثی اخلاقی از قبیل: خوف و رجاء، تواضع، حلم، قناعت، غیبت و...)

1.6.  کتاب الدعا (شامل مباحثی مانند: فضیلت دعا، رفع بلا و قضا بوسیله دعا، ثنای خدا قبل از دعا، صلوات بر محمّد صلی الله علیه و اله و اهل بیت او علیهم السلام، ذکر خداوند عز و جل و...)

1.7.  کتاب فضل القرآن (شامل مباحثی مانند: فضیلت قرآن، فضیلت حاملان قرآن، آموختن قرآن، ثواب قرائت قرآن، ترتیل قرآن با صوت نیکو و...)

1.8.  کتاب العشرة (شامل مباحثی در زمینى معاشرت مانند: معاشرت نیکو با مردم، کسانی که معاشرت با آنها نیکوست، سلام کردن، مزاح کردن و خندیدن، حقوق همسایه و...)

2.       فروع کافی

موضوع: مباحث فقهی شامل 26 کتاب، 1744 باب، 10800 روایت.

که از کتاب الطهاره شروع و به کتاب الایمان و النذور و الکفارات ختم می‌شود.

کتابهای فروع کافی: الطهارة، الحیض، الجنائز، الصلاة، الزکوة، الصیام، الحج و الزیارات، الجهاد، المعیشة، النکاح، العقیقة، الطلاق، العتق و التدبیر و الکتابة، صید الکلب و الفهر، الذبایح، الاطعمة و الاشربة، الزی و التجمل و المروة، الدواجن، الوصایا، المواریث، الحدود، الدیات، الشهادات، القضا و الاحکام، الأیمان و النذور و الکفارات.

3.       روضه کافی

این بخش فقط مشتمل بر یک کتاب و شامل مباحث گوناگونی همچون خطبه‌ها و نامه‌های ائمه (علیهم السلام)، مواعظ، قصص و مطالب تاریخی است که مجموع احادیث آن بالغ بر 597 حدیث است.

منابعی جهت مطالعه‌ی زندگی و آثار مرحوم کلینی

  • اعیان الشیعه (ج10)، محسن امین
  • الذریعه (ج17)، آقا بزرگ تهرانی
  • ریحانة الادب (ج 5)، مدرس تبریزی 
  • روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات (ج6)، میرزا محمد باقر موسوی خوانساری
  • الشیخ الکلینی البغدادی و کتابه الکافی، ثامر هاشم عمیدی
  • مفاخر اسلام (ج3)، علی دوانی
  • نامداران راحل، کریم جوانشیر
  • پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، مجید معارف (1)

پ.ن:

1- خلاصه‌ای از درس دوم جوامع حدیثی شیعه / دانشکده علوم حدیث

نظرات 0 + ارسال نظر
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد