جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه (7)- شیخ طوسی و تهذیب الاحکام

به نام حضرت علم و عالم و معلوم

جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه (7)

شیخ طوسی و تهذیب الاحکام

نگاهی به زندگانی شیخ طوسی (ره)

ولادت: ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، معروف به «شیخ طوسی» و «شیخ الطائفه»، در رمضان سال 385 هجری قمری، در منطقه‌ی طوس خراسان به دنیا آمده است.

نگاهی به وضعیت فرهنگی ـ سیاسی عصر شیخ طوسی

در ایام جوانیِ شیخ طوسی از یک‌سو، سلطان محمود غزنوی در غزنه و خراسان سلطنت می‌کرد و در رواج مذهب تسنن، تعصب خاصی نشان می‌داد و از طرف دیگر پادشاهان شیعی آل ‌بویه، بر قسمت مهمی از ایران حکم می‌راندند.

چهار سال قبل از ولادت شیخ، یعنی سال 381 هجری، شیخ صدوق، در ری درگذشت.

سال تولد شیخ طوسی، صاحب بن عَبّاد، وزیر دانشمند و بلندآوازه‌ی رکن‌ا‌لدوله‌ی دیلمی، چشم از جهان فروبست و در همان سال‌ها فردوسی، بزرگ‌ترین سخن‌سرای ایران، شاهنامه‌ی خود را در همان طوس به اتمام رسانید. همه‌ی این حوادث در تحرک و جنبش فکری و علمی شیخ طوسی که دوران جوانی خود را پشت سر می‌گذاشت تأثیرگذار بود.

تحصیلات
به احتمال فراوان وی دوران جوانی خود را در طوس گذرانده و مقدمات علوم را نیز در همان شهر فرا گرفته است.

سفر به بغداد

شیخ، برای درک محضر اساتید برجسته‌ای چون شیخ مفید به سال 408 هجری در بیست و سه سالگی رهسپار بغداد شد. بغداد از نظر علمی در اوج شهرت و مجمع دانشمندان کلیه‌ی مذاهب اسلامی بود. دانشمندان مذاهب چهارگانه‌ی اهل سنت در کنار علمای بزرگ شیعه‌ی امامی و زیدی در موضوعات مختلف علمی، به ویژه مباحث کلامی، آزادانه به بحث، بررسی، مذاکره و مناظره می‌پرداختند. دانشمند نامی بغداد، محمد بن محمد بن نعمان، معروف به شیخ مفید یا ابن‌معلم، چهره‌ای برجسته در مسائل فقهی و کلامی و سرآمد دانشمندان شیعه در آن عصر بود.

شیخ طوسی با ورود به بغداد به مجلس درس شیخ مفید پیوست و مدت پنج سال، یعنی تا پایان زندگی شیخ مفید (413 ﻫ) از محضرش بهره‌مند شد. بعد از رحلت شیخ مفید، ریاست علمی و دینی شیعه به بزرگ‌ترین شاگرد او، یعنی سید مرتضی، رسید. شیخ طوسی بیست و سه سال از درس سید مرتضی، به ویژه در زمینه‌های کلام، فقه و اصول، استفاده کرد و سرآمد شاگردان سید مرتضی شد.

بعد از وفات سید مرتضی در سال 436 هـجری، ریاست علمی و دینی جامعه‌ی شیعه به شیخ طوسی رسید و شیعیان عراق، ایران و شام مرجعیت و زعامت او را پذیرفتند. شهرت علمی و شخصیت اجتماعی و احاطه‌ی وسیع وی بر عقاید و مذاهب، موجب شد که از طرف خلیفه‌ی وقت، القائم بامرالله عباسی، کرسی علم کلام، که به سرآمد دانشمندان عصر تعلق می‌گرفت، در اختیار وی گذاشته شود.

اکثر تألیفات شیخ در بغداد انجام شده است. وی در این شهر از کتابخانه‌های بزرگی همچون کتابخانه‌ی شاپور بن اردشیر (وزیر آل بویه) و کتابخانه‌ی استادش سید مرتضی، که مشتمل بر هشتاد هزار جلد کتاب بود، بهره می‌برده است.

هجرت به نجف

ترکان سلجوقی در سال 447 هجری با استفاده از ضعف آل‌ بویه به بغداد حمله کردند و با اشغال آن حکومت آل بویه را برانداختند. در این زمان مأموران عبدالملک، وزیر متعصب طغرل بیک، به محله‌های شیعه‌نشین حمله کردند و به قتل و غارت پرداختند. آنها همچنین برای قتل شیخ طوسی به خانه‌ی وی حمله بردند، ولی چون وی را نیافتند وسایل منزل و کتاب‌های او را آتش زدند و نابود کردند. در این آتش‌سوزی کتابخانه‌ی شاپور بن اردشیر که برای استفاده‌ی دانشمندان شیعه در محله‌ی کرخ تأسیس شده بود و از نفیس‌ترین کتابخانه‌های آن روز به شمار می‌رفت نیز طعمه‌ی حریق شد.

بعد از این، شیخ در سال 448 هجری از بغداد خارج شد و به نجف اشرف رفت. نجف در آن هنگام روستای کوچکی بود و تعداد کمی از شیعیان مشتاق، در جوار بارگاه مولای متقیان، علی (علیه السلام)، زندگی می‌کردند. شیخ در نجف اشرف حوزه‌ی علمیه‌ای تأسیس کرد که بزرگ‌ترین حوزه‌ی علمیه در میان شیعیان شد. وی تا پایان عمر در همین شهر به تدریس و تألیف پرداخت. کتاب امالی شیخ در این شهر تدوین شد.

سرانجام شیخ الطّائفه در 75 سالگی به دیدار حق شتافت و در منزل مسکونی خویش در نجف اشرف به خاک سپرده شد.
خاندان شیخ

شیخ طوسی یک پسر به نام «حسن»، معروف به شیخ ابوعلی طوسی، داشت که او را در علم و عمل همتای پدر دانسته‌اند. شیخ همچنین دو دختر داشت که هر دو دانشمند و پاک‌سرشت بودند و از این دو دختر نیز فرزندانی دانشمند و بزرگوار پدید آمدند. یکی از آن دو جده‌ی‌ محمد بن ادریس حلی است.

شیخ طوسی از نگاه عالمان

دانشمندان ما شیخ طوسی را پیشوای مجتهدان شیعه و «شیخ الطائفه» می‌دانند و با عظمت و جلالت از وی یاد کرده‌اند.

 نجاشی (دوست و همدرس وی): ابوجعفر محمد بن علی طوسی در میان علمای ما از جلالت خاصی برخوردار و دانشمندی موثّق و گران‌قدر از شاگردان استاد ما ابوعبدالله (مفید) است.

علامه بحرالعلوم: ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی، شیخ الطائفة المُحِقَّه، و برپادارنده‌ی پرچم‌های شریعت حقه، پیشوای فرقه بعد از ائمه‌ی معصومین و تکیه‌گاه شیعه‌ی امامیه در کلیه‌ی موضوعاتی است که به مذهب و دین تعلق داشته باشد. محقق اصول و فروع و مهذّب فنون معقول و مسموع است. هرگاه به طور مطلق گفته شود «شیخ الطائفه» و «رئیس»، که همگی در مقابلش کرنش می‌کنند، منظور اوست....

دانشمندان اهل سنت، مانند ابن‌اثیر جَزَری، ابن‌کثیر شامی و ذهبی، در کتب خود هر جا به نام شیخ طوسی رسیده‌اند، از او به عنوان «فقیه شیعه»، «پیشوای بزرگ شیعه» یا «مصنِّف کتب بسیار» یاد کرده‌اند.

اساتید و شاگردان

اساتید

• شیخ مفید
• سید مرتضی
• ابوالحسن علی بن احمد بن أبی‌جید
• احمد بن محمد بن موسی معروف به ابن‌صلت اهوازی (م 409 ﻫ)
• حسین بن عبیدالله غضایری (م 411 ﻫ)
• احمد بن عبدالواحد، معروف به ابن‌عبدون (م 423 ﻫ).

شاگردان

• پسرش شیخ ابوعلی طوسی، که به وی «مفید ثانی» نیز می‌گویند.
• سلیمان صَهرَشتی
• اسحاق بن محمد قمی (نوه‌ی شیخ صدوق)
• شهرآشوب مازندرانی (جدّ ابن شهرآشوب صاحب مناقب)
• قاضی ابن‌برّاج
• عبدالجبار مقری
• فَتّال نیشابوری
• محمد بن هبة الله طرابلسی
• و...

تألیفات شیخ طوسی

شمار آثار وی را قریب به 47 اثر در موضوعات مختلف نام برده‌اند که از آن جمله است:

• در تفسیر: التبیان فی تفسیر القرآن (ده جزء با مقدمه‌ای دربارۀ قرآن و تفسیر)
• در فقه:
• النهایة فی مجرد الفقه و الفتوی (یک دوره فقه برگرفته از متون اخبار و روایات)
• المبسوط فی الفقه (شامل فروعات فقهی به ضمیمه‌ی روایات فقهی)
• الخلاف (مسائل فقهی اختلافی بین مذاهب اسلامی)
• در اصول فقه: العُدّة فی الأصول یا عُدّة الأصول (مبسوط‌ترین کتاب اصول نزد قدما)
• در کلام:
• تلخیص الشافی فی الإمامة (تلخیص و تنظیم کتاب الشافی سید مرتضی)
• الغیبة للحجة (راجع به غیبت امام منتظر عجل الله تعالی فرجه)
• در ادعیه و زیارات: مصباح المتهجد فی أعمال السَّنَة (کتاب منظمی در آداب و ادعیه و اعمال سال)
• در رجال
• فهرست (شامل نام و ترجمه‌ی بیش از 900 نفر از مصنفان شیعه و کتب آنان)
• رجال طوسی (شامل اسامی قریب 9800 تن از راویان حدیث)
• اختیار معرفة الرجال معروف به رجال کشی (خلاصه‌ای از کتاب رجال کشی)
• در حدیث
• أمالی یا مجالس فی الأخبار (شامل اصول دین، فضایل معصومین، ادعیه و... که شیخ در نجف املا کرده است. راوی این کتاب ابوعلی طوسی، فرزند شیخ الطائفه، است)
• تهذیب الأحکام
• الاستبصار فی ما اختَلَفَ من الأخبار

بنابراین دو کتاب از کتب اربعه‌ی حدیثی و سه کتاب از کتب اربعه‌ی رجالی شیعه را مرحوم شیخ طوسی نوشته است.⁽¹⁾

1- خلاصه‌ای از درس هفتم جوامع حدیثی / دانشکده علوم حدیث