جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه (8)- تهذیب و استبصار

به نام حضرت علم و عالم و معلوم

جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه (8)

تهذیب و استبصار

استبصار

اثر مهم دیگر مرحوم شیخ طوسی، که به عنوان چهارمین کتاب از کتب اربعه‌ی شیعه از آن نام برده‌اند.

نام کتاب

نام کامل این اثر «الاستبصار فیما اختَلَفَ من الأخبار» است؛ و به اختصار به آن استبصار می‌گویند. گاهی نیز با رمز «صا» به آن اشاره می‌شود. گاهی هم از باب تغلیب، به مجموع دو کتاب تهذیب و استبصار «تهذیبَین» گفته می‌شود.

زمان کتابت

شیخ طوسی این کتاب را پس از دو کتاب فقهی خود، یعنی تهذیب و النهایة، نوشته است.

موضوع کتاب

این کتاب در حقیقت نوعی تلخیص تهذیب الاحکام است که تنها به گردآوری روایات مختلف و جمع میان آنها پرداخته است. بنابراین موضوع کتاب صرفاً روایات فقهی متعارض (مختلف) است.

انگیزه‌ی تألیف

شیخ طوسی می‌گوید: گروهی از اصحاب عالم ما چون کتاب بزرگمان به نام تهذیب الأحکام و روایاتی را که درباره‌ی حلال و حرام در آن جمع‌آوری کرده بودیم دیدند و ملاحظه کردند که مشتمل بر اکثر روایات فقه و ابواب احکام است... خواستند که جداگانه و به اختصار به احادیث اختلافی پرداخته شود... از این‌رو از من درخواست کردند تا کتاب دیگری به نگارش درآورم و در آن ابتدا احادیث مطابق فتوا و سپس روایات مخالف را جمع‌آوری کنم و به بررسی وجه جمع میان آنها بپردازم.

ساختار کتاب

استبصار شامل یک مقدمه، سه بخش (جزء) کلّی و یک مشیخه است. در مقدمه پس از بیان انگیزه‌ی تألیف کتاب، بحث مفیدی را درباره‌ی تقسیم خبر به واحد و متواتر مطرح کرده است و قرائنی را که موجب علم‌آور شدن خبر واحد می‌گردد، نام برده و نیز به مبانی ترجیح در خبرهای واحد متعارض اشاره کرده است. شیخ طوسی آن‌گونه که خود تصریح کرده استبصار را در سه بخش (جزء) تنظیم نموده است: دو بخش اول عبادات است و بخش سوم درباره‌ی دیگر ابواب فقهی از معاملات تا حدود و دیات است. آخرین قسمت کتاب، مشیخه یا سند کتاب است و مشتمل بر اسناد احادیثی است که آن‌ها را از مشایخ یا اصول معتمده در کتاب آورده است.

تذکر: اگرچه کتاب استبصار، همچون تهذیب، به ترتیب ابواب فقهی (از کتاب طهارت تا دیات) تنظیم شده است، ولی شامل همه‌ی ابواب فقهی نیست، بلکه تنها به ابوابی پرداخته که روایات متعارض در آن وارد شده است.

تعداد روایات

شیخ طوسی تعداد ابواب و روایات کتاب را در پایان استبصار مشخص کرده است تا در آن کم و زیادی رخ ندهد. استبصار طبق شمارش مؤلف شامل 925 باب و 5511 حدیث است.

تذکر: تمام روایاتی که در استبصار وجود دارد در تهذیب نیز آمده است؛ از این رو، روایات این کتاب چیزی بیش از روایات تهذیب را در بر ندارد و ظاهراً چون تنها کتاب اختصاصی در روایات متعارض بوده است جزء کتب اربعه شمرده شده است.

ویژگیها و امتیازات استبصار

1. اولین کتاب در فقه شیعه است که مستقلاً به جمع بین روایات مختلف پرداخته است.
2. مرحوم شیخ، مبانی ترجیح روایتی بر روایت دیگر را در مقدمه‌ی کتاب استبصار آورده است که خود یکی از منابع قدیمی فقه الحدیث شیعه است. گرچه مرحوم شیخ اصل این بحث را در عدة الاصول شرح داده است.
3. شیخ، کتاب استبصار را به سه جزء تقسیم کرده و همچنین تعداد روایات هر بخش را شمارش کرده است، تا در آن کم و زیادی رخ ندهد.

خصوصیات مشترک تهذیبین

1. شیخ با دسترسی به بسیاری از اصول اربعمأة و تألیفات اصحاب، که در آن زمان در کتابخانه‌های بزرگ شیعه، همچون کتابخانه‌ی سید مرتضی و کتابخانه‌ی شاپور بن اردشیر در بغداد، موجود بود، و درج این روایات در تهذیبین آنها را از نابودی حفظ کرد.
2. شیخ طوسی با توجه به اطلاعات دقیق حدیثی، رجالی، فقهی، اصولی و کلامی، توان خود را در جمع بین روایات مختلف نشان داده است.
3. شیخ، در آغاز هر باب ابتدا روایات معتبر و مشهور بین اصحاب و سپس اخبار منافی و مخالف آن را آورده است و به رفع تعارض و بیان وجه جمع بین آن‌ها پرداخته و کوشیده است، بر وجه جمعی که ذکر کرده شاهد روایی بیابد.
4. یکسان بودن شیوه‌ی گزارش اسناد در تهذیبین: شیخ در این دو کتاب گاه مانند کافی تمام سند را آورده و گاه مانند فقیه، آغاز سند را حذف و برای اتصال از مشیخه و فهرست استفاده کرده است. ذکر کامل سند در ابواب آغازین تهذیبین بیشتر به چشم می‌خورد.

نکاتی درباره‌ی مشیخه‌ی تهذیبین

1-      یکسان بودن مشیخه‌ی هر دو کتاب که مشتمل بر طریق به 37 نفر از صاحبان کتب و اصول است.

2-      کافی نبودن مشیخه برای مسند ساختن همه‌ی روایات معلق: شیخ نام بسیاری از رواتِ اول سند را که تعداد روایت وی از آنها کم بوده، در مشیخه نیاورده و به کتب فهرست، همچون کتاب فهرست خویش، حواله داده است.

توجه: برخی از محققان، همچون مولی محمد اردبیلی در رساله‌ی تصحیح‌الاسانید، تلاش گسترده‌ای را برای تکمیل و تصحیح سندهایی که از طریق مشیخه‌ی تهذیبین مسند نمی‌شود انجام داده‌اند و حجم زیادی از این روایات را با مراجعه به کتاب فهرست شیخ و اسناد تهذیبین مسند ساخته‌اند.

سؤال: منظور از «ما رویتُه بهذه الاسانید» چیست؟

پاسخ: منظور اسنادی است که برای اتصال سند از شیخ طوسی تا محمد بن یعقوب کلینی، پیش از این در مشیخه ذکر شده و برای رعایت اختصار در این سند تکرار نشده است.

برخی از اشکالات واردشده بر تهذیبین

1. نقل روایات ضعیف: برخی از عالمان مثل ابن ادریس و علامه شوشتری بر شیخ خرده گرفته‌اند که در این کتاب همه ‌گونه روایات، اعم از صحیح یا ضعیف، را روایت کرده است.

در این‌باره می‌توان گفت که هدف شیخ نقل روایات به ظاهر متعارض و ارائه‌ی شیوه‌هایی برای رفع تعارض میان آنها بوده است و نخواسته است روایات را فوراً به خاطر ضعف سندشان کنار گذارد. علاوه بر این‌که وی روایات صحیح را در آغاز هر باب و روایات ضعیف را در آخر باب آورده است، تا از آمیخته‌شدن آن‌ها جلوگیری کند.

2. وقوع خطا و تحریف در نقل سند و متن روایات: برخی از عالمان مثل محدث بحرانی و میرداماد یکی از اشکالات وارده بر شیخ را وقوع خطا و تحریف در نقل سند و متن روایات دانسته‌اند.

در این‌باره باید گفت: بلی در مقایسه‌ی این دو کتاب با کافی، بی‌شک کتاب کافی از اتقان و استواری بیشتری در نقل روایات بر خوردار است که حاکی از اضبط بودن و صرف وقت و دقت بیشتر مرحوم کلینی، در نقل اسناد و متون است، اما این مطلب هرگز به معنای غیر قابل اعتماد بودن و اعتبار نداشتن روایات تهذیبین نیست.

شروح و حواشی تهذیبین

بر اساس نقل شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه، شانزده شرح و بیست حاشیه بر کتاب تهذیب نوشته شده است؛ مانند:

1. مَلاذُ الأخیار فی فهمِ تهذیبِ الأخبار در 16 جلد از محمدباقر مجلسی (م 1110 ﻫ).
2. غایةُ‌المَرام در 8 جلد و مقصود الأنام در 12 جلد؛ هر دو از سید نعمت‌الله جزایری (م 1112 ﻫ).
3. إحیاءُ الأحادیث از محمد تقی مجلسی (م 1070ﻫ).
4. تذهیب الأکمام از قاضی نورالله مرعشی (م 1019 ﻫ). که توسط محمدیوسف بن محمدابراهیم گورکانی به فارسی ترجمه شده است.

بر استبصار نیز شروح و حواشی متعددی نوشته شده که در الذریعه از هجده مورد آن نام برده شده است؛ از آن جمله است:

1. استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار از شیخ محمد بن حسن، نـوه‌ی شهید ثانی (م 1030 ﻫ).
2. کشف الأسرار فی شرح الاستبصار سید نعمت الله جزایری (م 1112 ﻫ).
3. شرح ملا محمدامین استرآبادی (م 1026 ﻫ).
4. شرح میرداماد، میر محمدباقر بن میر محمد الحسینی الاسترآبادی (م 1040 ﻫ).

برنامه‌های رایانه‌ای

1. نرم‌افزار معجم فقهی؛ مرکز معجم فقهی حوزۀ علمیۀ قم.
2. نرم‌افزار جامع الاحادیث (نور 2 و 5/2)؛ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نیز در «نرم‌افزار درایة ‌النور» به بررسی اسناد کتب اربعه پرداخته است.

دوران فَترت در حدیث شیعه

پس از وفات شیخ طوسی حدیث شیعه دچار رکودی شد که از قرن شش تا آغاز قرن یازدهم و ظهور محمّدون ثلاث دوّم، ادامه داشت؛ از این رو این پنج قرن را می‌توان «دوران فترت» یا دوران رکود حدیث شیعه نامید. در این مقطع تنها شاهد تعدادی تک‌نگاری‌های حدیثی‌ در زمینه‌های مختلف هستیم؛ تألیفاتی در زمینه‌های:

1. مواعظ و اخلاق؛ مانند: مکارم الاخلاق، از حسن بن فضل طبرسی؛
2. مناقب و فضائل؛ مانند: إعلام الوری بأعلام الهدی، از فضل بن حسن طبرسی؛
3. ادعیه و زیارات؛ مانند: اقبال و فلاح السائل، از سید بن طاووس.

اما تلاش قابل ذکری برای تنظیم و گردآوری گسترده‌ی روایات و جامع نویسی انجام نگرفت.

عوامل رکود حدیث در عصر فترت

1. نامناسب بودن اوضاع سیاسی و اجتماعی که با انقراض حکومت شیعی آل‌بویه در سال 448 هجری و روی کار آمدن ترکان سنی‌مذهب سلجوقی آغاز و با حمله‌ی مغولان به ایران در سال 616 هجری و... ادامه یافت.
2. احساس نیاز نکردن فقیهان شیعه، به جوامع حدیثی دیگر با وجود کتاب‌های جامعی چون کافی، فقیه، و به ویژه تهذیب.
3. توجه به فقه استدلالی و شیوه‌های استنباط احکام و مصروف شدن همت عالمان شیعه به تدوین کتب فقهی و اصولی، همچون: شرایع الاسلام، محقق حلی(م 767)، اللمعة الدمشقیة، شهید اول (م 786)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، شهید ثانی (م 965) و ده‌ها کتاب فقهی و اصولی دیگر.

تلاشی ناتمام در گردآوری و تفکیک احادیث کتب اربعه

قبل از پرداختن به جوامع حدیثی متأخر، شایسته است از کاری بی‌سابقه ‌در شیعه که در آستانه‌ی قرن یازدهم انجام گرفته است نام ببریم. کتابی با عنوان «مُنتقَی الجُمان فی ‌الاحادیث الصحاح و الحسان»، اثر شیخ حسن (صاحب معالم)، فرزند شهید ثانی، متوفی 1011 هجری.

وی در این کتاب با توجه به تقسیم چهارگانه ی حدیث به صحیح، حسن، موثق و ضعیف که بین متأخران شیعه شایع شده بود، روایات کتب اربعه را بررسی کرد و صرفاً روایات صحیح و حسن این چهار کتاب را تا پایان بحث حج گرد آورد، ولی متأسفانه موفق به اتمام کتاب نگردید. مقدمه‌ی این اثر، شامل 12 فایده‌ی ارزشمند در موضوعات حدیثی و رجالی است. رمــوز به کار رفته در این کتاب: صحی= صحیح عند الکل؛ صحر= صحیح عند المشهور؛ ن= حسن.⁽¹⁾

پ.ن:

1- خلاصه‌ای از درس هشتم جوامع حدیثی / دانشکده علوم حدیث