جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه (12)- علامه مجلسی و بحار‌الانوار
به نام حضرت علم و عالم و معلوم
جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه (12)
علامه مجلسی و بحار‌الانوار (3)
طرح‌های تکمیلی بحار
از تعابیر علامه مجلسی در مقدمه‌ی بحار استفاده می‌شود که وی دو طرح برای تکمیل بحار الانوار در نظر داشته است:
1- نگارش شرحی کامل و ابتکاری بر بحار الانوار به منظور مطرح ساختن مطالبی که غالباً در نوشته‌های عالمان پیشین سابقه نداشته است؛
2- نگارش کتابی به نام مستدرک‌البحار، شامل مجموعه روایاتی که در بحار الانوار نیامده است. یافت نشدن این روایات در بحار یا به دلیل عدم نقل تمام روایات برخی از مصادر بحار بوده است و یا به دلیل دست‌یابی به برخی از مصادر جدید.
میزان اعتبار روایات بحار
یکی از اهداف مهم علامه در بحار، ثبت و دسته‌بندی روایات به منظور جلوگیری از نابودی آنها بوده است، تا بدین وسیله میراث حدیثی شیعه را به نسلهای بعدی منتقل سازد و راه پژوهش و ارزیابی روایات همچنان بر روی آیندگان باز باشد. از این رو، بحار دریایی است از گوهرهای قیمتی و درّهای گران‌بهای روایات معصومین (علیهم السلام) که در کنار آنها خزه‌ها و خاشاک کم‌ارزش از اخبار و منقولات ضعیف و بی‌اساس نیز مشاهده می‌شود.
علامه گرچه به هنگام نقل روایت سند آن را نیز ذکر می‌کند، اما صرفاً در پی نقل روایات معتبر و صحیح نبوده است و چنان که خواهیم گفت در موارد متعددی بر ضعف برخی از روایات کتابش تصریح کرده است.
شیوه‌ی علامه زمینه‌ای مناسب برای نقل اخبار غیرمعتبر و غریب پدید آورد. بر این اساس، استفاده از این مجموعه برای کسانی رواست که تخصص لازم در ارزیابی سندی و متنی احادیث را داشته باشند.
انتقادهای وارد به بحار الانوار
مهم‌ترین ایراداتی را که بر بحار الانوار گرفته شده است:
اشکال اوّل: وجود روایات ضعیف و غیرمعتبر: برخی معتقدند: «بحار الانوار مملو از احادیث بی‌اساس است». مرحوم علامه سیّد محسن امین در این باره می‌نویسد: تألیفات علامه مجلسی نیازمند پیرایش و ترتیب‌اند و مشتمل بر مطالب سره و ناسره می‌باشند.
اشکال دوم: ناکافی و اشتباه بودن برخی از توضیحات علامه مجلسی: سید محسن امین همچنین در این زمینه می‌نویسد:
... و بیاناته و توضیحاته و تفسیره للأحادیث و غیرها کثیر منه کان علی وجه الاستعجال الموجب قلّة الفائدة و الوقوع فی الاشتباه.
به باور علامه طباطبایی (ره) از آنجا که مرحوم مجلسی بر مباحث فلسفی احاطۀ کافی نداشته، لذا در شرح برخی اخبار غامض دچار خطا شده است.
اشکال سوم: تکرار در نقل روایات: عده‌ای در این باره معتقدند: اگر روایات تکراری از بحار الانوار حذف شود، بیش از بیست جلد از حجم آن کاسته می‌شود.
نقد و بررسی انتقادها
نقد اشکال اول:
اولاً کسانی که مدّعی‌اند بحار پر از احادیث بی‌اساس بوده و باید تهذیب شود، به هدف تألیف آن توجه نکرده‌اند؛ زیرا یکی از اهداف علامه مجلسی حفظ روایات شیعه بود؛ از این رو کوشیده است روایاتی را که احتمال می‌داده ضایع شوند و از دسترس شیعیان خارج گردند، جمع‌آوری کند. ثانیاً: ممکن است تهذیب و خلاصه کردن کتاب‌ها باعث از بین رفتن پاره‌ای از روایات شود. هر چند شاید آن روایات به زعم ما ضعیف‌السند یا دارای معانی غیر قابل قبول باشد، لیکن حفظ آنها می‌تواند راه تحقیق آیندگان و یافتن اسناد و معانی صحیح را فراهم آورد. ثالثاً: گاهی هدف از تألیف بعضی کتاب‌ها، جمع‌آوری روایات ضعیف و نادر و پراکنده است و این چیزی از ارزش کتاب نمی‌کاهد. رابعاً: علامه مجلسی معتقد به صحت کلیه‌ی روایات کتاب بحار نبوده و در مواردی به نقد و حتی ردّ برخی از روایات کتاب پرداخته است.
نقد اشکال دوم:
جواب آن است که پاسخ شخص متبحّر و خبره به این دلیل که در ارائه‌ی پاسخ خود فکر و تدبّر نکرده است ردّ نمی‌شود تا پاسخ یک انسان معمولی، که پس از مدت‌ها فکر کردن به آن می‌رسد، به دلیل داشتن فرصت کافی برای فکر کردن، پذیرفته شود.
علامه مجلسی در فهم احادیث، خبره و صاحب حدسی قوی است و می‌توان او را در خوش‌فهمی و زیرکی در فهم روایات کم‌نظیر دانست.
اگر مقصود سیّد محسن امین این است که توضیحات علامه مجلسی در مورد روایات مربوط به اصول دین، که مبتنی بر قواعد فلسفی و حِکَمی‌اند، کافی نیست، نظری صحیح است؛ همان‌گونه که اگر کسی به تعلیقات علامه طباطبایی بر بحار الانوار مراجعه نماید بر او روشن خواهد شد؛ ولی همان‌گونه که علامه طباطبایی در موردی فرموده است، در بسیاری از موارد باید گفت: توضیحات علامه مجلسی اشتباه نبوده، بلکه کافی نیستند. البته خود علامه مجلسی به ناکافی بودن این توضیحات تصریح کرده و بدان واقف بوده است، لذا در پی تدوین شرحی جامع بر روایات بحار برآمد که متأسفانه به این امر دست نیافت.
نقد اشکال سوم:
پاسخ این است که تکرار، لازمه‌ی مجموعه‌هایی است که به تبویب موضوعی روایات پرداخته‌اند. پیشتر یادآور شدیم که علامه مجلسی در صدد تبویب و دسته‌بندی موضوعی روایات موجود بود و از آنجا که برخی روایات، موضوعات مختلفی را شامل می‌شوند، مؤلف ناچار است به منظور فرار از تکرار چنین روایاتی، یا آنها را تقطیع نموده و هر بخش را ذیل عناوین مناسب ذکر کند و یا روایت را به صورت کامل در ذیل هر عنوان تکرار نماید؛ امری که به حجیم‌تر شدن کتاب و ملالت خواننده منجر خواهد شد.
علامه مجلسی به خوبی می‌دانست که اگر روایت را تقطیع کند چه بسا صدر روایت دارای قرینه‌ای برای ذیل آن یا بالعکس باشد، در نتیجه با تقطیع، چنین قرائنی از دست خواهد رفت. از این رو، علامه در بسیاری از موارد همه‌ی روایت را در یک باب نقل کرده و در باب دیگر تنها همان قسمتی را آورده که مربوط به آن باب است، و با تذکر این نکته که همه‌ی حدیث در فلان باب نقل شده است، مشکل از بین رفتن قرائن را برطرف ساخته است.
با ملاحظۀ عبارات علامه می‌توان فهمید که وی به خوبی متوجه تکرار روایات بوده است، ولی عوامل مختلفی چون اختلافات موجود در سند و متن روایات و ارتباط یک حدیث با دو یا چند بحث مختلف موجب تکرار در نقل احادیث شده است.
آشنایی با سفینة البحار
سفینة البحار معروف‌ترین و مهم‌ترین اثری است که تاکنون پیرامون بحار الانوار تألیف شده است.
آشنایی با مؤلف
عالم بزرگوار و محدث کبیر، حاج شیخ عباس قمی، معروف به ثقة المحدّثیـن و محـدّث قمـّی، در سال 1294 هجری در شهر مقدس قم به دنیا آمد و پس از عمری پربرکت،در سال 1359 در نجف اشرف دار فانی را وداع گفت و در صحن مطهر امیرالمؤمنین (علیه السلام) در جوار استادش، میرزای نوری، به خاک سپرده شد.
از این محدث پرتلاش آثار متعددی برجای مانده است. تألیفاتی مانند: مفاتیح الجنان (در ادعیه و زیارات)، منتهی الآمال (در شرح حال ائمه اطهار)، الکنی و الالقاب (در شرح حال عالمان)، فوائد الرضویّه (در شرح حال عالمان شیعه)، و دهها اثر ارزشمند دیگر که کتاب سفینة البحار از جملۀ آنها است.
آشنایی با کتاب
نام کامل این کتاب سفینة البحار و مدینة الحِکَم و الآثار است.
این اثر، تدوین موضوعی گزیده‌ای از روایات بحار الانوار علامه مجلسی است که در مدت بیست سال انجام یافته است.
کتاب که بر اساس ترتیب الفبایی ریشه‌ی کلمات تنظیم شده است، ابتدا در دو جلد چاپ شد. شیوه‌ی مؤلف آن است که در ذیل هر ریشه علاوه بر عناوین ابواب، گزیده‌ای از احادیث مربوط به همان باب را بدون ذکر سند آورده و شرح حال برخی از روات و اعلام را ذکر کرده است.(1)
پ.ن:
1- خلاصه‌ای از درس دوازدهم جوامع حدیثی / دانشکده علوم حدیث
