جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه (14)- مستدرک الوسائل و جامع احادی

به نام حضرت علم و عالم و معلوم

جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه (14)

مستدرک الوسائل و جامع احادیث الشیعه

محدث نوری و کتاب مستدرک الوسائل

نگاهی به زندگی محدث نوری

میرزا حسین نوری طبرستانی معروف به «محدث نوری» و «خاتم المحدثین» در 18 شوال سال 1254 هجری در روستای «یالو» از روستاهای شهر «نور» مازندران (طبرستان) متولد شد. پدرش، مرحوم علامه میرزا محمدتقی نوری طبرسی (م1263ه) را که از عالمان و فقیهان بزرگ مازندران بود در هشت سالگی از دست داد و به خدمت عالم جلیل، مولی محمدعلی محلاتی درآمد. پس از چند سال به تهران آمد و به محضر فقیه زاهد، شیخ عبدالرحیم بروجردی رسید، که بعدها دختر او را به نکاح خود درآورد.

در سال 1273، همراه مرحوم بروجردی به عراق مهاجرت کرد. محدث نوری چهار سال در نجف ماند و سپس به ایران بازگشت.  بار دیگر در سال 1278 به عراق بازگشت. در این سفر، ملازمت فقیه جامع، شیخ عبدالحسین تهرانی (شیخ العراقین) را برگزید. شیخ العراقین نخستین کسی بود که به محدث نوری اجازه‌ی روایت داد. وی چند سال در کربلا و کاظمین در خدمت شیخ العراقین بود. در سال 1280 برای نخستین بار به سفر حج رفت. آنگاه به نجف بازگشت و مدت زمانی کوتاه را در خدمت خاتم الفقها، شیخ مرتضی انصاری (م 1281ه) سپری کرد.

در سال 1284 برای دومین بار به ایران بازگشت، و به زیارت حضرت رضا علیه‌السلام مشرف گردید. پس از دو سال، در سال 1286 بار دیگر به عراق بازگشت و از آنجا برای دومین بار به سفر حج مشرف شد و به نجف بازگشت.

در سال 1291 با مهاجرت آیت‌الله میرزا محمد حسن شیرازی به سامرّا، محدث نوری در شمار اولین گروهی بود که در خدمت استاد به سامرّا هجرت کرد. در سال 1297 برای بار دوم به قصد زیارت حضرت رضا علیه السلام عازم ایران شد و سپس در سال 1299 برای سومین بار عازم سفر حج گردید. یکی از پر برکت‌ترین دوران زندگی میرزای نوری دوران اقامت وی در سامرا است که تا سال 1314 یعنی دو سال پس از درگذشت میرزای شیرازی ادامه داشت. وی در این مدّت، علاوه بر اینکه مشاور و نماینده‌ی مرحوم میرزای شیرازی در شئون اجتماعی و مرجعیت آن بزرگوار بود، در تهیه‌ی نسخه‌های نفیس شیعی، شناخت و بررسی کتاب‌ها و تألیف آثار گرانقدر و جاودانه می‌کوشید.

محدث نوری در سال 1314 به نجف بازگشت و دوره‌ای دیگر در زندگی خود را آغاز کرد که تا زمان رحلت او یعنی سال 1320  ادامه داشت. محدث نوری در طول عمر خویش از کتابخانه‌های فراوان در عراق، ایران و... دیدن کرد و خود نیز با تلاش بسیار و شور و شوق فراوانی که برای جمع‌آوری کتاب داشت، موفق شد کتاب‌های بسیاری را در کتابخانه‌ی بزرگ و کم‌نظیر خود گرد آورد. کتابخانه‌ی محدث نوری در نجف از مهم‌ترین کتابخانه‌های آن عصر به شمار می‌رفت.

سرانجام وی در 27 جمادی الثانی1320 در نجف اشرف در گذشت و در صحن مطهر حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام دفن گردید.

اساتید و شاگردان

اساتید

1. ملا محمدعلی محلاتی (م1306هـ)
2. شیخ عبدالرحیم بروجردی (م 1306 ق)
3. شیخ عبدالحسین تهرانی (شیخ العراقین)(م1286ق)
4. شیخ مرتضی انصاری(م 1281ق)
5. ملا علی کنی(م1306)

شاگردان

1-      شیخ عباس قمی (م1359هـ) صاحب مفاتیح الجنان

2-      شیخ آغابزرگ تهرانی (م1398هـ)، صاحب الذریعه

3-      شیخ فضل‌الله نوری(م1327ق)، خواهر زاده و داماد محدث نوری.

4-      شیخ محمد حسین کاشف الغطا (م1373ق)

5-      سید عبدالحسین شرف الدین عاملی (م1325ق)

6-       میرزا جوادآقا ملکی تبریزی (م1343هـ)

آثار و تألیفات

مرحوم محدث نوری قریب به30 اثر به زبان عربی و فارسی از خود به جا گذاشت که در اینجا به برخی از این آثار اشاره می‌کنیم:

1-      نَفَسُ الرَّحمنِ فی فَضائلِ سیدِنا سلمان؛ که از اولین آثار محدث نوری است

2-      جَنَّةُ المَأوَی؛ درباره‌ی کسانی که در غیبت کبری به ملاقات حضرت حجت (عج الله فرجه) نایل شده‌اند.

3-      النَّجمُ الثاقِب؛ در احوال امام زمان (عج الله فرجه) به فارسی.

4-       صَحیفةُ الرّابِعَةِ السَّماوِیَة؛ در ادعیه حضرت سجاد (علیه السلام)

5-      الصَّحیفةُ الثانِیةِ العَلَویَّة؛ در ادعیه حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام)

6-      فَصلُ الخِطاب؛ در موضوع تحریف قرآن کریم.

7-      الفیضُ القُدسِی؛ در شرح حال علامه مجلسی.

8-      مُستدرَکُ الوَسائِل وَ مُستنبِطُ المَسائِل؛

محدث نوری در نگاه عالمان

مرحوم شیخ آغابزرگ تهرانی: شیخ میرزا حسین نوری طبرسی، پیشوای پیشوایان حدیث و رجال در دوره‌‌های متأخر و از بزرگان علمای شیعه و رجال مهمّ اسلام در این قرن بود.

میرزا محمدعلی مدرس تبریزی: عالم ربّانی و قدّوسی، صاحب فیض قدسی، خاتم الفقهاء و المحدثین، صفوة المتقدمین و المتأخرین، ناشر آثار الائمة الطاهرین، حاج میرزا حسین بن محمد‌تقی نوری طبرسی، از ثقات و اعیان و اکابر علمای امامیّه‌ی اثنی‌عشریه‌ی اوائل قرن حاضر است که فقیه، محدّث، متتبّع، مفسّر، رجالی، عابد، زاهد، متورّع و متّقی است.

علامه سید محسن امین: ایشان عالمی فاضل و محدّث، متبحّر در علم حدیث و رجال، آشنا به سیره و تاریخ، پژوهش‌گری خستگی‌ناپذیر در حدیث و رجال، و زاهدی عابد بود.

کتاب مستدرک الوسائل

نام کتاب: نام کامل کتاب مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل است. مرحوم آغابزرگ تهرانی این اثر را چهارمین جامع حدیثی متأخر بر شمرده است.

موضوع کتاب: موضوع این کتاب روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم السلام) درباره‌ی مسائل و احکام شرعی است که به عنوان مستدرک و تکمله‌ای بر کتاب وسائل الشیعه‌ی شیخ حرّ عاملی نگاشته شده است.

انگیزه‌ی نگارش: محدث نوری در مقدمه‌ی کتاب، انگیزه‌ی خود را از نگارش این کتاب این‌گونه بیان می‌کند: ما با مراجعه به دیگر کتاب‌های روایی اصحاب به بخش دیگری از روایات برخوردیم که کتاب ارزشمند وسائل الشیعه آنها را در بر ندارد. آن روایات بر چند بخش است:

1. روایاتی که در کتابهای روایی معتبر قدیمی بوده ولی به دست شیخ حر عاملی نرسیده است.
2. روایاتی که در کتابهایی آمده است که ایشان به نام مؤلف آن دسترسی پیدا نکرده و ما با تحقیقات خود که در خاتمه مستدرک آورده‌ایم به نام این کتاب‌ها و نام مؤلفان و ادله‌ی اعتبار آنها پی برده‌ایم.
3. برخی روایات در کتاب‌های معتبری که در اختیار ایشان بوده وجود داشته، اما وی آن‌ها را در کتابش نیاورده است یا از آن‌ها غفلت کرده و یا متوجه آنها نشده است.

دیدم که جمع‌آوری و تنظیم آن‌ها و الحاقشان به کتاب وسائل از بهترین عبادات و اعمال برای نزدیکی به درگاه خداوند متعال است، چرا که در جمع‌آوری آن‌ها فوائد بزرگ و منافع عمومی عظیمی است.

زمان نگارش: محدث نوری در حدود سال 1295 هجری در شهر سامرّا بخش اصلی آن را به اتمام رسانده است و در سال 1319 در شهر نجف اشرف بخش دوم کتاب را که خاتمه‌ی آن است به پایان رساند. وی حدود 24 سال از عمر شریف خود را در جمع آوری این کتاب ارزشمند صرف نموده است.

ساختارکتاب: محدث نوری کتاب خود را به ترتیب ابواب وسائل‌الشیعه و به همان شیوه تنظیم کرده است. از این رو این کتاب نیز با ابواب مقدمه‌ی عبادات آغاز شده و در پی آن50 کتاب فقهی به ترتیب ابواب وسائل‌الشیعه از کتاب طهارت تا کتاب دیات آمده است. در پایان نیز خاتمه‌ی کتاب با12 فایده‌ی سودمند قرار گرفته است.

تعداد روایات: محدث نوری در کتاب مستدرک خود بیش از 23 هزار روایت را که در کتاب وسائل نیامده جمع آوری کرده است که طبق چاپ آل البیت شمار آنها 23129 روایت است.

چاپ‌های کتاب: این اثر به جز چاپهای قدیمی سه جلدی امروزه در 18 جلد به‌علاوه‌ی 9 جلد خاتمه با تحقیق و پاورقی‌های مفید توسط مؤسسه آل البیت چاپ شده است.

منابع مستدرک الوسائل

محدث نوری 6  کتاب را معتبر و جزو منابع مستدرک برشمرده است:

1.       مصباحُ الشریعه منسوب به امام صادق

2.       عوالِی اللئالی، ابن أبی جمهور أحسائی

3.       الفقه الرضوی، منسوب به امام رضا علیه السلام

4.       کتاب الشهاب، ابن سلامۀ قُضاعی

5.       جامعُ الاخبار، محمد بن محمد سبزواری

6.       الدرر و الغرر آمدی.

شیوه‌ی تألیف

1-      محدث نوری کتاب مستدرک را به شیوه کتاب وسائل تنظیم کرده است. وی باب‌های کتاب را مانند باب‌های وسائل مرتب و نامگذاری کرده است تا مراجعه کننده به راحتی بتواند روایات مورد نظر را پیدا کند و اگر نظر وی با صاحب وسائل در نامگذاری برخی از بابها فرق می‌کرده باز هم رعایت هماهنگی شده تا دو کتاب، نوشته یک نفر به نظر آید اما در آخر باب دیدگاه خود را مطرح کرده است.

2-      اگر در باب خاصی روایات جدیدی نیافته آن باب را حذف نموده است.

3-      در این کتاب برای رعایت اختصار از صاحب وسائل به شیخ و از کتاب وسائل به اصل تعبیر ‌شده است.

4-      در پایان بیشتر ابواب، مباحثی مربوط به آن ابواب را با عنوان نوادر ذکر کرده است مباحثی که ذکر آن در خلال ابواب مناسب نبوده است.

5-      گاهی شیخ حر عاملی روایتی را به اندک مناسبتی در باب خاصی آورده است در حالی که آن روایت با دیگر ابواب مناسبت بیشتری داشته است، محدث نوری آن روایت را در باب مناسب نیز که به نظر وی لازم بوده، آورده است.

ویژگی‌های کتاب

1-      برخی از روایات ضعیف در کتاب وسائل در این کتاب با سند صحیح آمده است.

2-      کثرت و فراوانی برخی از روایات غریب و نادر کتاب وسائل، در این کتاب ثابت شده است.

3-      سند برخی روایات مرسله در این کتاب آمده است.

4-      بعضی روایات موقوف در این کتاب مستند شده است.

5-      دلالت برخی روایات غیر ظاهر، روشن و آشکار گردیده است.

6-      روایات برخی آداب شرعی، فروع و احکام، که در وسائل برای آنها روایتی نیامده است، در این کتاب آمده است.

خاتمه‌ی مستدرک

محدّث نوری در فوائد مطرح شده در خاتمه‌ی کتاب به این مباحث پرداخته است:

1-      منابع کتاب (ج  1خاتمه، ص9)

2-      معرفی و اعتبار منابع کتاب و مؤلفان آنها (ج1، ص15)

3-      سند محدث نوری به منابع و مشایخ روایی وی (ج2، ص5)

4-      مطالبی درباره‌ی کتاب کافی (ج3،ص461)

5-      شرح مشیخه‌ی کتاب من لا یحضره الفقیه (ج4، ص5)

6-      نکاتی درباره‌ی تهذیبین و مشیخه‌ی آن (ج6،ص11)

7-      اصحاب اجماع و تعداد آنها (ج7، ص5)

8-      توثیق اصحاب مجهول امام صادق علیه السلام (ج7،ص69)

9-       بحثی در الفاظ، دال بر مدح و وثاقت و داخل کردن بسیاری از احادیث حسن در شمار احادیث صحیح (ج7،ص87)

10-    راویان معتبری که در خاتمه وسائل الشیعه نام آنها برده نشده است. (ج7، ص108)

11-    دیدگاه اخباریان درباره‌ی حجیت قطع (ج9، ص304)

12-  ارزش و منزلت علم حدیث و شرح حال خود نوشت محدث نوری (ج9، ص329)

آیت‌الله بروجردی و کتاب جامع احادیث الشیعه

نگاهی کوتاه به زندگانی آیت الله بروجردی

سید حسین طباطبایى بروجردى فـرزنـد سید على طباطبائى، در سال 1292 هـ. ق در بـروجرد متولد گردید و در خانواده علم و تقوى و فضیلت رشد کرد. وى تحصیلات خود را از اصفهان شروع کرد و در نجف اشرف در محضر بزرگان آن عصر ادامه داد. از اساتید وی مرحوم آخوند ملا کاظم خراسانى و مرحوم سید کاظم یزدی را می‌توان نام برد. شاگردان وی بسیارند. تعدادی از مراجع معاصر و فقیهان برجسته کنونی از جمله شاگردان ایشان به شمار مى‌آیند.

تألیفات بسیارى قریب به چهل کتاب و رساله از آیت‌الله سید حسین بروجردى به یادگار مانده است که از آ‌ن‌هاست:

1-      جامع احادیث الشیعه.

2-      تعلیقه بر اسفار ملا صدرا.

3-      حاشیه بر کفایة الاصول آخوند خراسانی.

4-      حاشیه بر نهایۀ شیخ طوسى.

5-      بیوت شیعه (خاندان‌هاى علمى شیعه)

6-      تجرید الاسانید یا ترتیب الاسانید یا تنقیح الاسانید ده کتاب حدیثی و رجالی مانند کافی، تهذیب، من لا یحضره الفقیه، رجال کشى و...

آیت‌الله بروجردی بخش عظیمى از زندگى خویش را در راه پر‌بار ساختن مکتب فقهى اهـل‌بـیـت عصمت و طهارت سپرى ساخت و در فقه و فقاهت مقام بس شامخى را حـائز گـردیـد. از مـهـم‌تـریـن اقدامات مذهبی و اجتماعی وی ساختن چندین کتاب‌خانه، بیمارستان، مدرسه‌ی علمیه و مسجد است که از آن جمله می‌توان تأسیس مسجد اعظم قم و مسجد بزرگ بندر هامبورگ آلمان را نام برد.

وی در دوازدهـم ماه شوال سال 1380 هـ. ق، مطابق دهم فروردین سال 1340 هـ.ش در سن هشتاد و هشت سالگى در قم رحـلـت کرد.

کتاب جامع احادیث الشیعه

نام کتاب: جامع احادیث الشیعه فی احکام الشریعة است که با نام جامع الاحادیث نیز از آن نام برده می‌شود.

انگیزه و روند تألیف: مرحوم آیةاللَّه بروجردى معتقد بود که کتاب وسائل‌الشیعه به سبب برخی کاستی‌ها و اشکالات نیازمند تنقیح و تکمیل است. برخی از این کاستیها از دیدگاه وی عبارت بودند از:

1-      تقطیع احادیث که موجب می‌شود مجتهد در مقام استنباط به درستی متوجه فضای صدور حدیث و قرائن موجود در متن نگردد.

2-      عدم ذکر آیات مربوط به احکام در ابتدای ابواب

3-      آمیخته شدن احادیث آداب و سنن با احادیث احکام فقهی

4-      نقل نکردن دقیق برخی از احادیث کتب اربعه به طوری که گاه معنای احادیث نقل شده در وسائل با احادیث اصلی تفاوت می‌‌‌کند.

5-      استفاده از ارجاعات مبهمی همچون تقدّم و یأتی بدون تعیین نشانی دقیق حدیث مورد اشاره.

6-      در پاره‌ای از ابواب همه‌ی احادیث یک موضوع ذکر نشده و بر عکس احادیث دیگری که با آن موضوع مرتبط نیستند، نقل شده است.

بدین جهت ایشان تصمیم گرفت تا کتاب جامع حدیثى دیگرى تألیف کند که آن اشکالات و ایرادات را نداشته‏ باشد. این طرح به اهتمام تعدادی از شاگردان آیت الله بروجردی و با اشراف و نظارت مستمر ایشان آغاز شد.

موضوع کتاب: موضوع این کتاب روایات فقهی است که با چینش و نظمی خاص برای تسهیل مراجعه‌ی فقها تنظیم گردیده است. علاوه‌ بر این روایاتِ سنن، آداب، اخلاق، دعاها و اذکار نیز به صورت مستقل در این کتاب ذکر شده است.

ساختار کتاب: این کتاب به لحاظ ترتیب کتابها و اسلوب همانند وسائل بوده و در ترتیب ابواب و فصول، نیز ترتیب کتاب وافی را به کار برده است و به طور کلی این کتاب از لحاظ ترتیب کتب و ابواب در عین اختصار، بر سایر کتب حدیث، به ویژه بر وافی و وسائل، برتری دارد.

مجلد اول کتاب با مقدمه‌ای شامل تاریخ تدوین حدیث و سیر آن در ادوار بعد شروع می‌شود. ضمناً حدیث ثقلین مورد بررسی و تأکید قرار می‌گیرد و سپس ضمن بیست باب عناوینی را که جنبه‌ی مقدماتی نسبت به احادیث احکام دارد، آورده است مباحثی مانند: بحث از حجیت سنت رسول اکرم و احادیث ائمه‌ی اطهار، عدم جواز به رأی و قیاس، بحث از شرایط تکلیف، لزوم نیت در عبادات و... تألیف مقدمه را آیت‌الله بروجردی خود آغاز کرد و پس از وفات وی، فرزندش سید محمد حسین آن را تکمیل نمود. از جلد دوم به بعد به احادیث احکام پرداخته است که از کتاب طهارت آغاز و به کتاب دیات و قصاص ختم شده است.

تعداد روایات

جامع احادیث الشیعه طبق شمارشی که در چاپ 31 جلدی آن صورت گرفته است، دارای 48342 حدیث است.

منابع و مآخذ کتاب

در این کتاب کلیه‌ی روایات وسائل الشیعه و مستدرک وسائل الشیعه آمده است، به جز روایاتی که از مصباح الشریعه نقل شده و روایاتی که به احکام شرعی ارتباطی نداشته است. البته در برخی از ابواب چنانچه روایاتی مرتبط از غیر این دو کتاب نیز یافت شده، آن را هم آورده است. مآخذ این کتاب عمدتاً همان مآخذ کتاب وسائل و مستدرک الوسائل است و هر منبعی که در اختیار مؤلفان بوده است مستقیماً و آنچه در دسترس ایشان نبوده به وسیله‌ی این دو کتاب از آن نقل حدیث کرده‌اند.

از بین کتابهای حدیثی نام شش کتاب را به جهت کثرت نقل از آنها به رمز آورده‌اند که عبارت‌اند از

کافی: «کا»، تهذیب الاحکام: «یب»، استبصار: «صا»، کتاب من لایحضره الفقیه: «فقیه»، وسائل‌الشیعه: «ئل»، مستدرک‌‌الوسائل: «ک» و بقیه‌ی منابع حدیثی نیز با نام مشهور نام برده شده‌اند.

ویژگی‌ها و امتیازات جامع احادیث الشیعه

1-      ذکر آیات مربوط به موضوع هر باب در ابتدای باب به ترتیب قرآنی.

2-      عدم تقطیع روایات، جز در برخی احادیث طولانی.

3-      جدا شدن روایات سنن، آداب و ادعیه از احادیث مربوط به احکام فقهی و آوردن آنها در مجلدی جداگانه.

4-       نقل تمامی احادیث منقول از کتب اربعه از مصادر اصلی و مقابله‌ی مکرر آنها با نسخ خطی موجود.

5-      گردآوری همه‌ی روایات یک فرع فقهی در کنار هم. درصورتی که بخشی از احادیث ابواب دیگر بر موضوع یک باب دلالت می‌کرده، آن بخش از حدیث یا مفاد آن با تعیین شماره‌ی باب و حدیث در ذیل باب آمده است.

6-       علاوه ‌بر رعایت ترتیب مناسب در باب‌بندی، روایات هر باب نیز با نظم خاصی مرتب شده‌اند: ابتدا احادیثی که بر طبق مضمون آنها فتوا داده شده و سپس احادیث معارض آورده شده و روایات عام پیش از روایات خاص و روایات مطلق پیش از روایات مقید آمده است.

7-       قبل از ذکر هر حدیث در کنار نام کتاب، شماره‌ی جلد و صفحه‌ی منبع حدیث نیز ذکر شده است.

شیوه‌ی گزارش سند

1-      اگر سند روایتی همانند سند روایت سابق باشد، در روایت دوم به جمله‌ی بهذا الاسناد اکتفا شده است.

2-      اگر حدیثی در دو یا چند مصدر با یک سند آمده باشد در صدر روایت نام کلیه‌ی مصادر آورده شده و سپس حدیث نقل شده است و احیاناً اگر اختلافی در سند وجود داشته باشد، نخست حدیث با سندی که در یک مصدر آمده نقل شده و سپس به ذکر سند مصدر دیگر (بدون اعاده‌ی حدیث) اکتفا شده است.

3-      در اسناد نیز مانند متون روایات، تمام خصوصیات موجود در منابع اصلی، اعم از اسم راوی، نام پدر، کنیه‌ی او، سال نقل حدیث و این قبیل امور که در سند احادیث، مخصوصاً اسناد کتاب‌هایی همچون امالی صدوق، امالی مفید و امالی طوسی بسیار است و خود به شناختن راوی کمک شایان می‌کند، قید شده است.

4-      در این کتاب به تبعیت از وافی، میان سندها و متون مشابه تلفیق بعمل آمده است؛ این تلفیق، بدین گونه است که سند حدیث، از اول تا آخر، فقط یک‌بار ذکر شده و در عین عدم تکرار، قسمت‌های مشترک و موارد اختلاف نیز به‌طور کامل محفوظ و مشخص است. مثلاً هنگامی که در ابتدای سند میان طرق حدیث اختلاف باشد، هر طریق به طور جداگانه تا راوی یا کلمه‌ی مشترک، ذکر می‌شود و از آن پس تلفیق به عمل می‌آید و بقیه‌ی حدیث، یکبار ذکر می‌شود؛ این ویژگی کتاب، امکان مقایسه‌ی احادیث را از نظر موارد اشتراک و اختلاف سند فراهم ساخته و از حجم کتاب نیز کاسته است.⁽¹⁾

پ.ن:

1- خلاصه‌ای از درس چهاردهم جوامع حدیثی / دانشکده علوم حدیث