جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه(15)- سایر جوامع حدیثی

به نام حضرت علم و عالم و معلوم

جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه(15)

سایر جوامع حدیثی

کتاب عوالم العلوم و المعارف

این مجموعه، تألیف شیخ عبدالله بن نورالله بحرانی اصفهانی از عالمان قرن 12 هجری است، وی محدث، فاضل، نقّاد و از شاگردان علامه مجلسی است، هنگام تألیف بحار همکار مجلسی بوده و نزدیک بیست سال بر وی قرائت کرده و از وی اجازه‌ی حدیث داشته است.

نام کامل این کتاب «عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الآیات و الاخبار و الاقوال» است. این کتاب مجموعه‌ی حدیثی بزرگی است که طبق نقل صاحب الذریعه تعداد مجلدات آن بسیار بیشتر از بحار‌الانوار بوده و گویا مجلدات آن به صد جلد می‌رسیده است. این اثر به صد کتاب و صد و بیست و نه جزء تقسیم شده است.

درباره‌ی انگیزه‌ی تألیف این کتاب گفته شده است: پس از آنکه علامه مجلسی تألیف و تدوین بحار الانوار را سامان داد، بر آن شد تا با نگارش مستدرک البحار تمام اخبار و احادیث اهل بیت را یکجا گرد آورد که با درگذشت وی، این آرزو انجام نپذیرفت.

پس از چندی شیخ عبدالله بحرانی، آستین همت بالا زد و در پی انجام آرزوی استاد خویش برآمد. وی با نگارش کتاب عوالم روایات زیادی را با نظمی جدید، همراه با ابداع در تنظیم و ابتکار در عناوین، یکجا گرد آورد.

در این اثر مؤلف سند حدیث را به طور کامل ذکر می‌کند و از مصدر روایت هم نام می‌برد.

چاپ مجلدات موجود از این مجموعه با تحقیق مؤسسه‌ی امام المهدی و زیر نظر آقای سید محمدباقر ابطحی اصفهانی در حال انجام است و تاکنون چندین مجلّد آن چاپ شده است.

برخی از مجلدات عوالم که تاکنون منتشر شده است عبارتند از:

العقل و العلم (ج 2و 3)؛

احوال سیدة النساء فاطمة الزهراء (ج11)، همراه با مستدرکات؛

امیر المؤمنین الامام علی بن ابی طالب (ج15)، همراه با مستدرکات؛

النصوص علی الائمه (ج 15)، همراه با مستدرکات؛

الامام الحسن (ج16)؛

الامام الحسین(ج17)؛

الامام علی بن الحسین (ج18)؛

الامام محمد بن علی الباقر (ج19)، همراه با مستدرکات؛

الامام موسی بن جعفر (ج21)؛

الامام علی بن موسی الرضا (ج22)، همراه با مستدرکات؛

مستدرک الامام محمد بن علی الجواد (ج23).

کتاب جامع المعارف و الاحکام

کتاب جامع المعارف والاحکام که به اختصار به آن جامع الاحکام نیز گفته می‌شود تألیف سید عبدالله بن محمدرضا شبّر حسینى حلّى کاظمی (1188 تا 1242 ه) است. سید عبدالله شبّر در عصر خود به مجلسی دوّم شهرت یافته بود. قریب هفتاد اثر برای وی برشمرده‌اند. آثار زیر از تألیفات اوست:

• تفسیر الوجیز معروف به تفسیر شبّر در 1 جلد؛
• تفسیر الجوهر الثمین فی تفسیر القرآن المبین در 2 جلد؛
• مصابیح الانوار فی حل مشکلات الاخبار در 2 جلد؛
• جامع المقال فی معرفة الرواة و الرجال؛
• شرح نهج البلاغه.

کتاب جامع المعارف و الاحکام نیز از مهمترین آثار وی و یکی از جوامع بزرگی است که پس از وافى، وسائل و بحار تألیف شده است. طبق نقل آقا بزرگ تهرانی این کتاب در چهارده مجلد به ترتیب زیر تنظیم شده است:

1-      التوحید؛

2-       الکفر والایمان؛

3-       المبدأ والمعاد؛

4-       الاصول الاصلیه؛

5-       الطهاره؛

6-       الصلاه؛

7-       الزکاة والخمس والصوم و الاعتکاف؛

8-       الحج؛

9-       المزار و معه الجهاد والامر بالمعروف والنهى عن المنکر والجهاد؛

10-    المطاعم والمشارب إلى الغصب؛

11-    الغصب والمواریث إلى آخر الدیات؛

12-    النکاح؛

13-    المعاملات؛

14-    الخاتمة الرجالیه.

مؤلف، این کتاب را با حذف اسانید و اسقاط مکررات خلاصه کرده و نامِ ملخص جامع الاحکام و المعارف بر آن نهاده است. کتاب جامع المعارف و الاحکام تاکنون چاپ نشده ولی خلاصه‌ی آن در دو جلد منتشر شده است.

کتاب حدائق العارفین

مؤلف این کتاب میرزا فضلعلى بن میرزا عبدالکریم ایروانى تبریزی (1278 تا 1337ه) است. وی تألیفات دیگری همچون دیوان شعر و شبه کشکولی با نام ریاض الازهار و همچنین کتاب ادعیه‌ای به نام مصباح الداعی داشته است. این کتاب که جامع روایات کتاب‌های وافى، بحار، وسائل و مستدرک الوسائل است در چند مجلد تألیف شده است.

در ابواب این کتاب ابتدا آیات قرآن همراه با تفسیر ذکر شده و همچنین احادیث شرح داده شده است. این کتاب ظاهراً‌ تکمیل نشده و غیر از جلد اوّل آن که طبع گردیده از بقیه‌ی اجزای آن اطلاعی در دست نیست.

آثار الصادقین

تألیف مرحوم آیت‌الله شیخ صادق احسان بخش (م1380 ه.ش) از عالمان معاصر است.

مؤلف کتاب در بیان هدف خود از تألیف کتاب، نوشته است: «...پس از تتبع و تدبر ممتد در متون اخبار و روایات که در صحاح و مآخذ معتبره‌ی اسلامی آمده، بر آن شدم تا آنجا که بضاعت و سرمایه‌ی علمی به تأیید حضرت باری تعالی شأنه کمک و مساعدتم کند، به منظور تعمیم فایده، آن را به زبان فارسی روان و ساده، بیرون از ایجاز مخلّ و اطناب ممّل ترجمه و شرح کنم تا از برای استادان تذکری، و مبتدیان را مرشدی باشد».

مؤلف همچنین شیوه‌ی تألیف خود را چنین بیان می‌کند: «کتاب شریف سفینة البحار که در حقیقت زورقی برای پیمودن اقیانوس وسیع اخبار آل عصمت است بیشتر مورد مطالعه‌ام بود، سبک تألیف آن کتاب عزیز انگیزه‌ام شد که مجموعه‌ی خود را به همان نحوه‌ی ترتیب حروف تهجی مرتّب سازم و سعی کردم که منابع و مآخذ احادیث شریفه‌ی منقوله از کتب شیعه و سنی بلاواسطه در صدر هر حدیثی ذکر گردد و در ترجمه نیز رعایت امانت لفظاً و معناً شده و از تصرف و شرح خودداری گردد و مطالب مربوط به «اله» و «اسم» تیمناً و احادیث راجع به حضرت امام اوّل امیرالمؤمنین و حضرت ام الائمه تأدّباً در ردیف حرف الف (جلد اول)ذکر گردید.»

این اثر در 31 جلد منتشر شده و مشتمل بر44635 حدیث است.

میزان الحکمه

مؤلف این کتاب آقای محمد محمدی ری‌شهری، از حدیث پژوهان معاصر است. وی در مقدمه‌ی کتاب انگیزه‌ی خود از تألیف کتاب را چنین بیان می‌کند:

1-      ضمن جستجو و کاوش در متون اسلامی، این اعتقاد راسخ در من پدید آمد که نیرومندترین، ژرفترین، زیباترین و ساده‌ترین برهان‌های علمی و فلسفی در زمینه‌ی آفرینش و رستاخیز و موضوعات فکری، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در لابلای این متون نهفته است...

2-      برخی آیات قرآن کریم مفسر برخی دیگر است؛ از این‌رو، کسی که به آیات قرآن احاطه‌ی کامل داشته باشد می‌تواند آنها را بوسیله‌ی یکدیگر تفسیر کند. در مورد فهم و تفسیر احادیث و روایات نیز این نکته صادق است.

من ملاحظه کردم که کار گردآوری و باب‌بندی روایات و احادیث مربوط به قصایای فقهی، اعم از عبادات و معاملات، به گونه‌ای تقریباً کامل انجام گرفته است؛ اما در خصوص مسائل فکری، اخلاقی و اجتماعی سوگمندانه چیزی یافت نمی‌شود و اگر هم کوشش‌هایی صورت پذیرفته باشد، تقریباً قابل ملاحظه نیست.

اولین چاپ میزان الحکمه بدون ترجمه‌ی فارسی در ده جلد در سال 1362 ه‍.ش آغاز شد، در این چاپ اسامی معصومین (علیهم السلام) با علامت اختصاری مشخص و آدرس منبع هر روایت در متن ذکر شده است. ویرایش جدید میزان الحکمه در 14جلد، همراه با ترجمه‌ی فارسی روایات و یک جلد فهرست، به چاپ رسیده است این اثر شامل 546 مدخل اصلی است که از مدخل «ایثار» شروع و به مدخل «یقین» ختم می‌شود و در مجموع 4260 مدخل فرعی و 12030 روایت را در بر دارد. در این چاپ علاوه بر کاهش و افزایش تعدادی از روایات به جای رمز از نام صریح معصومین استفاده شده و آدرس احادیث به پاورقی منتقل شده است.

گزیده‌ای از مهمترین مدخل‌ها و احادیث این کتاب در مجموعه‌ای به نام منتخب میزان الحکمه در یک جلد منتشر شده که شامل 419 مدخل اصلی، 1900 مدخل فرعی و6848 حدیث است.

نظر به تکمیل و توسعه‌ی مدخل‌ها و احادیث کتاب میزان الحکمه، از سال 1366 ه‍.ش، طرح تدوین موسوعه میزان الحکمه توسط مؤسسه‌ی علمی-فرهنگی دارالحدیث زیر نظر مؤلف آغاز شد و اولین مجلد آن در سال 1383 منتشر گردید.

الحیاة

این کتاب مجموعه‌ای است که توسط آقایان حکیمی (محمد رضا، محمد و علی) تألیف شده است.

مؤلفان در مقدمه‌ی کتاب، مجموعه‌ی الحیاة را چنین تعریف کرده‌اند:

این مجموعه دایرةالمعارفی است، اسلامی، علمی، و موضوعی که راه و رسم زندگی فردی و اجتماعیِ آزاد و پیشرو را ترسیم می‌کند، و انسان‌های سراسر جهان را به پیروی از یک حاکمیّت انسانی صالح فرا می‌خواند.

مؤلفان همچنین دربارۀ موضوع کتاب چنین می‌نویسند:

الحیاة یک جهان‌بینی و جهان‌شناسی مرتبط، و یک دستگاه )سیستم) فکری- علمیِ دینی است، فهم شده و برگرفته از اصل اسلام یعنی قرآن کریم و تعالیم پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) و فهرستی است از مسائل و نیازهای گوناگون فردی، اجتماعی، مادّی و معنوی انسان، در زندگی متحول و نوین بشری، به مقصود تأسیس جامعه‌ی سالم و متکامل انسانی. غرض از آن موعظه و پیشنهاد نیست، بلکه عرضه یک نظام است با ترسیم زمینه‌های اجرایی آن.

پس این کتاب، تنها مجموعه‌ای از آیات و احادیث نیست، بلکه تنظیم جهان‌شناسی و ایدئولوژی اسلامی است با التزام دقیق به اینکه این جهان‌شناسی و ایدئولوژی، به دست آمده از قرآن و حدیث و از فهم مجموعی و موضوعی آنها باشد.

موضوع کتاب:

این کتاب مجموعه‌ای است یک پیکر، از:

1-      مسائل حیات؛

2-      مسائل انسان؛

3-      مسائل شناخت؛

4-      مسائل علم؛

5-      مسائل هدایت؛

6-      مسائل تربیت؛

7-      مسائل تعلیم؛

8-      مسائل سیاست و حاکمیت؛

9-      مسائل اقتصاد؛

10-   مسائل عدالت اجتماعی؛

11-   مسائل اخلاق؛

12-    مسائل رازوَری و عبادت؛

13-   مسائل کار و فعالیت؛

14-   مسائل هنر؛

15-    مسائل اصلاح؛

16-    مسائل جامعه؛

17-   مسائل فلسفه‌ی تاریخ؛

18-   مسائل تکامل انسانی؛

19-   مسائل تحول آفرینی و انقلاب؛

20-   مسائل دفاع و حماسه؛

و بسیاری مسائل دیگر.

مأخذ کتاب:

در این مجموعه، به جز نشان دادن جای هر آیه، در قرآن کریم، مأخذ هر حدیث نیز آمده است. این مأخذها در نوع خود معتبر است به ویژه که بیشتر آنها، مستقیم و غیر مستقیم از مصنفات قدما، کتب اربعه و دیگر تألیفات مشایخ محدثان و عالمان متقدم است که هر کدام، به گونه‌ای، معتبر تلقی گشته است. و نیز هر جا از کتاب بحارالانوار نقل شده سعی بر آن است از احادیثی استفاده شود که از مأخذ موثّق و معتبری نقل شده باشند.

این مجموعه توسط احمد آرام ترجمه شده و دفتر نشر فرهنگ اسلامی آن را چاپ کرده است.⁽¹⁾

پ.ن:

1- خلاصه‌ای از درس پانزدهم جوامع حدیثی / دانشکده علوم حدیث