جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه (11)- علامه مجلسی و بحار‌الانوار
به نام حضرت علم و عالم و معلوم
جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه (11)
علامه مجلسی و بحار‌الانوار (2)
منابع بحار الأنوار
مرحوم مجلسی در فصل اول از مقدمه‌ی بحار، ابتدا نام378 کتاب شیعی را به عنوان مصادر بحار آورده و به آثاری دیگر با کلماتی چون و غیره و و سایر آثاره اشاره نموده است.
این منابع از حیث تنوع موضوعات بسیار گستردهاند و شامل کتب حدیث، فقه، اصول، تفسیر، رجال، انساب، تاریخ، کلام، فلسفه و لغت می‌شوند. بخش زیادی از این منابع به منظور شرح و تبیین روایات مورد استفاده قرار گرفته است.
نکته‌ی قابل توجه آنکه مرحوم مجلسی به خاطر اشتهار کتب اربعه، از آنها مطالب فراوانی نقل نکرده است، البته از میان کتب اربعه کتاب کافی از این قاعده مستثنا است و بیش از 3500 مورد به آن استناد شده است، اما در مورد سه کتاب دیگر چنین نیست. مثلاً از کتاب من لا یحضره الفقیه کمتر از یکصد مورد در بحار نقل شده است. وی علت این امر را احتمال عدم استنساخ این کتاب‌ها و در نتیجه متروک‌شدن آنها ذکر کرده است.
درباره‌ی استفاده‌ی علامه از منابع اهل سنت باید گفت: هدف علامه مجلسی نقل و دسته‌بندی روایات اهل سنت نبوده است، اما در مواردی مطالبی را از برخی منابع اهل سنت همچون کتب لغت و شرح روایت به منظور تصحیح الفاظ روایت و تعیین معانی آنها نقل کرده است. گاهی نیز روایاتی را مستقیم یا غیرمستقیم از اهل سنت نقل کرده است، بیشترین ذکر علامه از روایات کتب اهل سنت، آن‌گونه که خود تصریح می‌کند، برای یکی از این سه امر بوده است:
- برای رد روایات عامه
- به منظور بیان مورد تقیه، زیرا بیان روایات و دیدگاه‌های اهل سنت می‌تواند محققان را برای شناسایی روایاتی که از امامان شیعه از باب تقیه صادر شده است یاری کند.
- برای تأیید و توضیح روایات شیعه.
اعتبار منابع
علامه، صحیحترین و معتبرترین نسخهها را در حد امکان به دست آورده است؛ از این رو، به صحت و اعتبار مصادر مورد استفاده در بحار، شهادت داده است. البته این به معنى قبول تمام روایات آن کتب نیست؛ چنان‌که علامه نیز گاهى در «بیان»هاى خویش به ضعف برخى روایات اشاره دارد.
ساختار کتاب بحار الأنوار
کتاب بحار الأنوار مشتمل بر یک مقدمه و44 کتاب و حدوداً 2489 باب و ده‌ها هزار حدیث است. علامه‌ی مجلسی این حجم مطالب را ابتدا در قالب 25 جلد بزرگ تنظیم کرد. آن‌گاه جلد پانزدهم را در دو بخش و در دو مجلّد قرار داد و بدین ترتیب، مجلدات بحار 26 جلد گردید. هر موضوع کلی، یک کتاب است و هر کتاب نیز دارای ابواب کلی است و زیر مجموعه‌ی هر باب کلی باب‌های جزئی قرار دارد. برخی از ابواب جزئی نیز دارای فصل‌هایی است که زیرمجموعه‌ی آنها هستند.
مقدمه‌ی بحار
این مقدمه در 5 فصل سامان یافته است که با این عناوین:
- معرفی مصادر بحار (نام 378 مصدر از مصادر بحار همراه با ذکر نام مؤلفان این آثار)
- توثیق مصادر، که در آن به بررسی میزان اعتبار مصادر کتاب پرداخته است.
- رموز کتاب، شامل بیش از 80 رمز که برای اختصار عناوین مصادر بحار از آنها استفاده شده است.
- اختصارهایی که علامه مجلسی در اسامی رجال سند به کار برده است.
- نقل و بررسی مطالبی از مقدمه‌ی برخی از مصادر بحار.
دسته‌بندی مطالب
شیوه‌ی چینش مطالب در بحار بسیار متأثر از کتاب کافی است، البته تفاوت‌هایی هم در این بین دیده می‌شود. از جمله اینکه علامه برخی ابواب و کتب را برای اولین بار مطرح کرده است، مانند کتاب العدل و المعاد، کتاب السماء و العالم و کتاب قصص الانبیاء.
فهرست کتابهای بحار الأنوار
- کتاب العقل و العلم و الجهل.
- کتاب التوحید.
- کتاب العدل و المعاد.
- کتاب الاحتجاجات و المناظرات و جوامع العلوم.
- کتاب قصص الأنبیاء.
- کتاب تاریخ نبینا و أحواله (صلی اللـه علیه و آله).
- کتاب الإمامة و فیه جوامع أحوالهم (علیهم السلام).
- کتاب الفتن و فیه ما جری بعد النبی ص من غصب الخلافة و غزوات أمیرالمؤمنین (علیه السلام).
- کتاب تاریخ أمیرالمؤمنین صلوات الله علیه و فضائله و أحواله.
- کتاب تاریخ فاطمة و الحسن و الحسین صلوات الله علیهم و فضائلهم و معجزاتهم.
- کتاب تاریخ علی بن الحسین و محمد بن علی الباقر و جعفر بن محمد الصادق و موسی بن جعفر الکاظم صلوات الله علیهم و فضائلهم و معجزاتهم.
- کتاب تاریخ علی بن موسی الرضا و محمد بن علی الجواد وعلی بن محمد الهادی و الحسن بن علی العسکری و أحوالهم و معجزاتهم صلوات الله علیهم.
- کتاب الغیبة و أحوال الحجة القائم صلوات الله علیه.
- کتاب السماء و العالم؛ این کتاب شامل مطالبی دربارۀ عرش، کرسی، افلاک، عناصر، موالید، فرشتگان، جن، انس، وحوش، پرندگان و دیگر حیوانات و نیز ابواب صید و ذباحه و طب است.
- کتاب الإیمان و الکفر و مکارم الأخلاق.
- کتاب الآداب و السنن و الأوامر و النواهی و الکبائر و المعاصی و فیه أبواب الحدود.
- کتاب الروضة و فیه المواعظ و الحکم و الخطب.
- کتاب الطهارة و الصلاة.
- کتاب القرآن و الدعاء.
- کتاب الزکاة و الصوم و فیه أعمال السنة.
- کتاب الحج.
- کتاب المزار.
- کتاب العقود و الإیقاعات.
- کتاب الأحکام.
- کتاب الإجازات.
شیوه‌ی گزارش متن احادیث در بحار الأنوار
1- ذکر کامل متن: علامه در نقل روایات، یا تمام متن را نقل کرده، یا اگر بخش مربوط به عنوان را انتخاب کرده، متن کامل را در جای مناسب‌تر ذکر کرده است. چنانچه روایتی طولانی مربوط به چند عنوان باشد، علامه آن را تقطیع کرده است و در ذیل همه‌ی عناوین مربوط، آورده است، البته متن کامل روایت را نیز در ذیل یک عنوان ذکر کرده و بقیه‌ی موارد را بدان ارجاع داده است. در مواردی هم که روایت کوتاه بوده آن را ذیل تمامی عناوین نقل کرده است.
2- تکرار احادیث: تکرار احادیث در بحار کاملاً مشهود است، به گونه‌ای که بعضی یک پنجم آن را تکراری دانسته‌اند. البته این نکته نباید ایرادی بر کتاب تلقی شود چراکه احادیثی که مربوط به ابواب مختلف‌اند، لازم است که تکرار شوند. همچنین در مواردی که تفاوت نسخه‌های یک متن زیاد بوده یا متن بسیار زیبا باشد، علامه ناگزیر از تکرار آن شده است.
3- ذکر اختلاف نسخ و تصحیفات: چنانچه متن روایات در کتابهای مختلف متفاوت بوده، علامه این اختلافات را بیان کرده است، همچنین به تصحیفات و اختلاف نسخ نیز توجه داشته است.
شیوه‌ی گزارش اسناد در بحار الأنوار
الف) اختصار در اسناد: علامه مجلسی جهت مرسل نبودن و امکان ارزیابی سندی روایات بحار، سعی کرده است ضمن رعایت اختصار، سندها را کامل ذکر کند. علامه مجلسی در بحار از اختصارهای سندی زیر بهره گرفته است:
1- اختصار در نام راویان مشهور (اکتفا به نام یا لقب یا ابن و نام پدر)؛
2- در سندهایی که زیاد تکرار شده‌اند، با رمزی به تمام آن سند اشاره می‌کند؛
3- استفاده از رموز اختصاری برای اشاره به نام مصادر روایات: علامه‌ی مجلسی برای رعایت اختصار در ذکر نام منابعی که از آنها زیاد استفاده شده است، 84 رمز وضع کرده است.
ب) ذکر سندهای مختلف یک روایت: اگر در کتاب‌ها اختلافی در بخشی از سند وجود داشته است، ابتدا روایت را از یک کتاب نقل و سپس محل اختلاف را از کتاب دیگر تا محل اتفاق آورده است. و اگر تمام سند متفاوت بوده پس از نقل روایت با یک سند، سندهای دیگر را نیز آورده است.
ویژگی‌ها و مزایای کتاب بحار الأنوار
1- ذکر آیات قرآن: روش علامه مجلسی در بحار از این جهت به روش فیض کاشانی (رحمه الله) در وافی بسیار شباهت دارد. پس از ذکر آیات، اگر آیات احتیاج به تفسیر داشته باشند، تفسیر آیات را ذکر می‌کند و پس از آن روایات باب را نقل می‌کند. ذکر روایات در پی آیات باعث شده است که بحار الأنوار را جامع‌ترین تفسیر مأثور (تفسیر روایی) شیعی بنامیم. چنان‌که کنار هم قرار گرفتن آیات مربوط به یک موضوع نیز در این کتاب، آن را به صورت یکی از تفاسیر موضوعی قرآن کریم آورده است.
2- جامعیت بحار نسبت به موضوعات مختلف: بررسی عناوین و روایات بحار الانوار نشان می‌دهد که این کتاب مسائل مختلف و متنوع دینی را در بر گرفته است و تقریباً هیچ موضوعی از موضوعات گوناگون اسلامی نیست، مگر آنکه علامه مجلسی بدان پرداخته و روایات آن را گرد آورده است.
3- استفاده از مصادر کم‌یاب و نسخه‌های تصحیح شده: یکی از ارزش‌های بسیار مهم بحار الانوار این است که کتابهای زیادی در دست علامه مجلسی بوده که برخی از آنها پس از او ضایع شده و به دست ما نرسیده‌اند و اگر علامه مجلسی مطالب آنها را در بحار نقل نکرده بود، ما اطلاعی از محتوای آنها نداشتیم. همچنین علامه مجلسی برای دست‌یابی به نسخه‌های خطی کم‌یاب و حتی الامکان تصحیح شده تلاش زیادی کرده است.
4- توجه به اختلاف نسخ و تصحیف و تحریف‌ها: یکی دیگر از مسائلی که در بحار بسیار مهم است، دقت و توجه علامه مجلسی به اختلاف نسخ روایات است؛ گرچه تذکر دادن اختلاف نسخ کتابهای معمولی به هنگام تصحیح و تحقیق آنها ثمره‌ی چندانی ندارد، ولی در روایات، توجه به اختلاف نسخ و نسخه‌بدل‌ها بسیار مهم است. چه بسا کم یا زیاد شدن یک کلمه و بلکه یک حرف، فتوایی را که بر اساس آن حدیث صادر شده است، عوض کند. از این رو علّامه مجلسی در موارد بسیار زیادی از بحار الأنوار، اختلاف نسخ روایات را تذکر می‌دهد. مهم‌تر از مسئله‌ی نسخه‌بدل روایات، تحریفات و تصحیفاتی است که در آنها رخ داده است. می‌توان ادعا نمود که علامه مجلسی برای اولین بار به این مهم توجه نموده و در بحار مکرراً فرموده است که در این روایت تصحیف رخ داده است.
5- توجه به کتابهای اهل سنت: علامه مجلسی برای نقل روایات عامّه به دو کتاب، عَرائسُ البَیان ثَعلَبی و جامِعُ الأصولِ ابن‌اثیر توجه زیادی دارد. دلیل این توجه آن است که وی کتاب عَرائِسُ البَیان را کتابی می‌داند که روایات شیعه را فراوان نقل می‌کند و کتاب جامع الاصول را بهترین کتاب اهل سنت می‌داند.
6- توجه به روایات متعارض: علامه مجلسی در موارد متعددی تعارضات روایات را گوش‌زد کرده و راه حل و وجه جمع آنها را بیان کرده است و در اکثر موارد یکی از دو طرف تعارض را حمل بر تقیه نموده است.
7- توجه به اقوال عالمان و فقیهان بزرگ
8- عدم تقطیع روایات: یکی از محاسن برجسته‌ی بحار این است که اگرچه در هر باب، همان فقراتی از احادیث را که مربوط به آن باب است نقل می‌کند، ولی تمام حدیث را در جای دیگر ذکر می‌کند، تا قراین روایات به وسیله‌ی تقطیع از بین نرود؛
9- گزارش اسناد و متون متعدد در هر موضوع: چون غالب روایات هر موضوع یک‌جا نقل می‌شود، برای محقق این امکان فراهم می‌شود که تشخیص دهد روایات این موضوع متواتر است یا مستفیض و یا خبر واحد. همچنین مشاهدۀ روایات هم‌مضمون در کنار یکدیگر، به تشکیل خانواده‌ی حدیثی و فهم دقیق‌تر کلام معصوم کمک به‌سزایی می‌کند.
10- رساله‌های مستقل در بحار الانوار: علامه ضمن بحثهای خود در بحار الانوار، گاهی به کتاب‌ها یا رساله‌هایی برخورد کرده که به جهت اختصار آن رساله و شدت ارتباط موضوع آن با بحثهای بحار الانوار، آن رساله را به صورت کامل و یک‌جا نقل کرده است. کتاب‌هایی که بالغ بر بیست و پنج کتاب است. برای آشنایی بیشتر با محتوای بحار الانوار نام برخی از این رساله‌ها را در این‌جا می‌آوریم:
· رساله‌ی امام هادی (علیه السلام) در پاسخ به جبر و تفویض و اثبات عدل الهی
· مسائل علی بن جعفر
· رسالۀ استحالةُ السَّهوِ عَلَی النَّبِی
· قصه‌ی جزیره‌ی خضراء.
· کتاب طبُ النبی (صلی الله علیه و آله) منسوب به ابوالعباس مُستَغری.
· رسالۀ الحقوق از امام سجاد (علیه السلام)
· توحید مُفَضَّل.
11- بحثهای مستقل در بحار الانوار: در موارد زیادی از بحار الانوار به بحثهای مستقل با عناوین مشخصی مواجه می‌شویم که هر یک رساله و بلکه کتابی مستقل به شمار می‌آید. وجود چنین بحث‌هایی به نوبه‌ی خود از امتیازات مهم بحار محسوب می‌شوند. این بحثهای مستقل در مجلدات 1 تا 66 بحار بیشتر وجود دارد که ما به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
· بحثی درباره‌ی عقل و نظرات مختلف درباره آن؛
· بحث بداء و پاسخ شبهه‌های پیرامون آن؛
· جبر و اختیار؛
· معنای قضا و قدر؛
· معاد جسمانی؛
· عصمت انبیا (علیهم السلام)؛
· سهو النبی (صلی الله علیه و آله)؛
· حدیث رجعت؛
· کروی بودن زمین؛
· درجات ایمان؛
12- توضیح و تفسیر احادیث: شروح علامه مجلسی یکی از مهم‌ترین مزایای کتاب بحار به شمار می‌رود. علامه مجلسی در موارد زیادی پس از نقل حدیث به شرح روایت و توضیح واژگان غریب حدیث پرداخته است؛ نکته‌های بدیع و سودمند بسیاری که وی در توضیح مشکلات روایات، نکات ادبی و لغوی مربوط به واژگان غریب احادیث و نیز شیوه‌ی جمع بین روایات متعارض ذکر کرده است، مجموعه‌ی سودمندی از مباحث فقه الحدیثی را در اختیار محققان و حدیث‌پژوهان قرار داده است. علامه مجلسی به منظور تفکیک شرح از متن حدیث، این توضیحات را با عناوینی چون: أقول، بیان، تنویر، ایضاح، تبیان، توضیح، تفسیر، شرح و تبیین مشخص و متمایز کرده است.
شیوه‌ی علامه مجلسی در توضیح احادیث
الف) رعایت اختصار در شرح روایات: شروح علامه در این کتاب در عین اینکه راهگشای فهم مشکلات اخبار است غالباً کوتاه و موجز است. بنای اصلی علامه در شرح روایات بر اختصار بوده است، اما گاهی به جهت ضرورت‌هایی همچون پاسخ به شبهات و اشکالات اعتقادی، توضیحات مفصل و گسترده‌ای را در توضیح روایت آورده است؛ توضیحاتی که گاه منجر به تدوین رساله‌ای مستقل در آن موضوع شده است. این رساله‌های کوچک علمی غالباً در مباحث اصول دین مانند: بحث معاد جسمانی، بداء، جبر و اختیار و... است.
ب) استفاده از منابع گوناگون به منظور شرح روایات: علامه در شرح روایات از منابع مختلف لغوی، تاریخی، تفسیری و ... استفاده کرده است. تخصص مرحوم مجلسی، در فهم و شرح احادیث و استفاده‌ی او از تحقیقات پیشینیان، کامل‌ترین کتاب شرح حدیث شیعی را فراهم آورده است.
ج) تبیین روایات در حدّ عرف عام: علامه مجلسی کوشیده است تا به دور از برداشت‌های صوفیانه یا مباحث پیچیده‌ی عقلی، مفاهیم احادیث را در حد عرف عام، تبیین و تفسیر کند و معنایی را زاید بر آنچه عرف از احادیث می‌فهمد، بر آن تحمیل نکند.(1)
پ.ن:
1- خلاصه‌ای از درس یازدهم جوامع حدیثی / دانشکده علوم حدیث
