جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه (10)- علامه مجلسی و بحار‌الانوار
به نام حضرت علم و عالم و معلوم
جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه (10)
علامه مجلسی و بحار‌الانوار (1)
نگاهی به زندگی علامه مجلسی
ولادت: محمد باقر بن محمد تقی بن مقصود علی مجلسی، معروف به علامه مجلسی و مجلسی ثانی در سال 1037 هجری -که با عدد ابجد مساوی جمله‌ی جامع کتاب بحار الانوار است- در شهر اصفهان، دیده به جهان گشود.
خاندان
خاندان علامه مجلسی از جمله‌ی پرافتخارترین خاندان‌های شیعه در قرون اخیر است. در این خانواده نزدیک به یکصد عالم وارسته و بزرگوار دیده میشود. پدر بزرگش ملا مقصود از دانشمندان باتقوا بود. وی به خاطر کلام زیبا و اشعار دلنشین و رفتار و گفتار نیکو در محافل و مجالس به مجلسی ملقب شده بود و به همین جهت این خاندان عالی‌قدر نیز بدین نام شهرت یافته‌اند.
پدر علامه، مولی محمد تقی مجلسی، معروف به مجلسی اول (1070-1003 ﻫ) محدث و فقیهی بزرگ و از شاگردان شیخ بهایی و میر‌داماد است. وی در علوم مختلف اسلامی تبحر داشته و در زمان خویش مرجعیت تقلید و امامت جمعه‌ی اصفهان را به عهده داشته است. کتاب‌هایی هچون روضة المتقین، لوامع صاحبقرانی، شرح زیارت جامعه و... از جمله آثار او است.
تحصیلات
علامه مجلسی تحصیلات خود را از چهار سالگی نزد پدر علامه‌اش آغاز کرد. در اندک زمانی همه‌ی علوم رسمی زمان خود را فرا گرفت و از همان سنین جوانی آثار نبوغ در سیمای وی آشکار بود، چنان‌که در چهارده‌سالگی از فیلسوف بزرگ اسلام، ملاصدرا اجازه‌ی روایت گرفت.
علامه مجلسی در تمامی علوم اسلامی رایج آن عصر به تحصیل پرداخت، اما از آنجا که پدرش گرایش حدیثی داشت و خود نیز تمامی علوم را برگرفته از حدیث می‌دانست، ادامه‌ی تحصیلات خود را صرف پژوهش‌های حدیثی کرد.
علامه محمد باقر مجلسی در علوم مختلف اسلامی مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه سرآمد عصر خود بوده که نگاهی اجمالی به مجموعه‌ی عظیم بحار الأنوار این نکته را به خوبی آشکار میسازد. این علوم در کنار علوم عقلی همچون فلسفه، منطق، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب، نجوم و علوم غریبه از او شخصیتی ممتاز ساخته بود.
اساتید و شاگردان
اساتید
1- پدرش محمد تقی مجلسی (م 1070) استاد علامه در علوم نقلی.
2- آقا حسین خوانساری (م 1098) استاد وی در علوم عقلی.
3- مولی محمد صالح مازندرانی از مشایخ اجازه‌ی علامه.
4- مولی محسن فیض کاشانی از مشایخ اجازه‌ی علامه.
شاگردان
تعداد شاگردان علامه را بیش از هزار تن برشمرده‌اند که به چند تن از معروف‌ترین آنان اشاره می‌کنیم:
1- سید نعمت‌اللّه جزائری (م 1112)، مؤلف کتاب کشف الاسرار فی شرح الاستبصار.
2- سید علی‌خان مدنی (م 1120)، مؤلف کتاب ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین.
3- میرزا عبدالله افندی اصفهانی (م حدودا 1130)، مؤلف کتاب ریاض العلماء.
مسلک علمی
هرچند مجلسی اول متمایل به اخباری‌گری بود، اما مجلسی دوم را دارای روشی حد وسط میان اخباریان و اصولیان دانسته‌اند. او در عین اینکه علم اصول را درس می‌گفت و در استنباط احکام، به کتب و مبانی اصولی و آراء و اقوال شیخ طوسی و محقق اول و علامه حلی و محقق ثانی و شهیدین و دیگران نظر داشت، چندان هم خود را در اختیار علم اصول نمی‌گذاشت و بیشتر خود را به طرف لحن ائمه در اخبار و احادیث می‌کشید و آن را بهترین طریق وصول به حق و واقع می‌دانست.
تنها حساسیت علامه به انحرافات موجود در دین بود. او که در زمان خویش شیوع صوفی‌گری را مشاهده می‌کرد، قاطعانه با تصوف به مبارزه برخاست. مخالفت علامه با صوفیه، در حالی که پادشاهان صفوی نیز سر‌سپرده‌ی صوفیان بودند، حاکی از وظیفه‌شناسی علامه مجلسی و تبحر او در جمع بین منصب شیخ‌الاسلامی دولت و مبارزه با ضدارزشها است.
مناصب حکومتی و دینی
1- شیخ الاسلام اصفهان: علامه مجلسی در سال 1098 از سوی شاه سلیمان صفوی به این سِمَت که بالاترین و مهم‌ترین منصب دینی و اجرایی در آن عصر بود، منصوب شد. او قاضی و حاکم در مشاجرات و دعاوی بود. تمام امور دینی زیر نظر مستقیم او انجام میگرفت و تمام وجوهات به محضر او فرستاده میشد. شیخ الاسلام سرپرستی درماندگان و ایتام و ... را نیز بر عهده داشت.
2- امام جمعه‌ی اصفهان
وفات
علامه مجلسی در شب 27 ماه مبارک رمضان سال 1110 هجری در سن 73 سالگی در شهر اصفهان چشم از جهان فرو بست و در مسجد جامع اصفهان در جوار قبر پدر علامه‌اش مدفون گردید.
آثار و تألیفات علامه مجلسی
از امتیازات آثار علامه می‌توان به این دو نکته اشاره کرد:
1- کثرت تألیفات به زبان فارسی و ترجمه‌ی روایات.
2- کثرت شروح بر کتب روایی.
برخی از آثار علامه مجلسی به زبان فارسی
علامه مجلسی بیش از هفتاد کتاب و رساله‌ی فارسی در موضوعات مختلف تألیف کرده است، از جمله:
- حلیة المتقین: آداب و مستحبات زندگی فردی و اجتماعی.
- حیات القلوب: زندگی انبیا و ائمۀ اطهار (علیهم السلام) در سه جلد.
- زاد المعاد: ادعیه.
- تحفة الزائر: زیارات.
- عین الحیاة: شامل مواعظ و حکم برگرفته از آیات و روایات معصومین (علیهم السلام)
- ترجمه‌ی بسیاری از ادعیه، زیارات و احادیث، مانند ترجمه‌ی دعاهای کمیل، سمات، زیارت جامعه، توحید مفضل و...
برخی از آثار علامه مجلسی به عربی
- بحار الانوار: دائرة المعارف احادیث شیعه در 110 جلد.
- مرآة العقول: شرح کافی در 26 جلد.
- ملاذ الاخیار: شرح تهذیب الأحکام در 16 جلد.
- الوجیزة فی الرجال: در علم رجال.
علامه مجلسی در نگاه عالمان
علامه افندی از شاگردان علامه مجلسی: مولانا محمد باقر مجلسی، عالم و فاضل، دقیق، متبحّر، فقیه، متکلم، محدث، عادل و دارای همه‌ی نیکی‌ها و ارزش‌ها است. او که بسیار جلیل القدر و بلند‌مرتبه است، کتاب‌های سودمند فراوانی را تألیف کرده است، خدای متعال بر عمرش بیفزاید.
اردبیلی: استاد ما و بزرگ اسلام و مسلمانان، آخرین مجتهدان است. او پیشوا، علامه، محقق، دقیق، جلیل القدر، بلند‌مرتبه، منحصر به فرد زمان، یکتای روزگار خود، ثقه و مورد اعتماد، عادل، دارای علم فراوان و نوشته‌های نیکو است. عظمت و بلندی مرتبه‌ی او، ورزیدگی او در علوم عقلی و نقلی و دقت نظر و درستی اندیشه و صداقت و امانت او آشکارتر از آن است که نیازی به ذکر کردن داشته باشد.
علامه و احیای کتب حدیثی شیعه
علامه مجلسی پیش از تألیف بحار الانوار دو اقدام مهم را جهت احیای کتب روایی شیعه انجام داد:
1- تفحص برای یافتن کتاب‌های معتبر حدیثی
2- تصحیح و استنساخ نسخه‌های به دست آمده
کتاب بحار الانوار
نام کتاب
نام کامل این اثر بِحارُ الأنوار الجامِعَةُ لِدُرَرِ أخبارِ الأَئِمَّةِ الأطهار علیهم السلام (به معنی: دریاهای نور، در بر گیرنده‌ی گوهرهای احادیث پیشوایان پاک) است.
علت نام‌گذاری این کتاب به بحار‌الانوار را خود مؤلف این‌گونه بیان کرده است: ... و لاشتماله علی أنواع العلوم و الحکم و الأسرار و إغنائه عن جمیع کتب الأخبار سمیته بکتاب بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار.
چون این کتاب مشتمل بر انواع دانش‌ها و حکمت‌ها و اسرار بوده و خواننده را از کلیه‌ی کتاب‌های حدیثی بی‌نیاز می‌کند، آن را کتاب بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار نامیدم.
موضوع کتاب
کتاب بحار الانوار، دائرة المعارف بزرگ حدیث شیعه است که تمام مسائل دینی را در بر گرفته است و هیچ موضوعی از موضوعاتی را که امامان شیعه در آن موضوع سخنی گفته باشند، نمی‌توان یافت، مگر آنکه در این کتاب به شکلی مطرح شده است.
انگیزه‌ی تألیف بحار
جوامع حدیثی شیعه که تا عصر علامه مجلسی نوشته شده بود، عمدتاً جامع احادیث فقهی بوده و کمتر به مباحث غیرفقهی پرداخته بودند.و احادیث بسیار دیگری از امامان شیعه در موضوعات مختلفی همچون معارف، اخلاق، تاریخ و غیره در لابه‌لای کتاب‌های روایی شیعه وجود داشت که تا آن زمان در یک جا گرد نیامده و نظم موضوعی نیافته بود.
بنابراین انگیزه‌ها‌ی تألیف بحار را می‌توان چنین برشمرد:
- جلوگیری از فراموشی مجدد یا نابودی کتب حدیثی.
- دست‌یابی راحت به تمامی احادیث یک موضوع.
مراحل تدوین بحار الانوار
مرحله‌ی اول
علامه مجلسی ابتدا فهرستی برای ده کتاب حدیثی غیرفقهی جهت دسترسی راحت به موضوعات آنها به نام فهرس مصنفات الأصحاب فراهم آورد، عناوین این ده کتاب و رموز هر یک عبارت است از: امالی (با رمز لی)، خصال (با رمز ل)، عیون اخبار الرضا (با رمز ن)، علل‌الشرائع (با رمز ع)، معانی الاخبار (با رمز مع) و توحید صدوق (با رمز ید)؛ که این کتاب‌ها همگی از آثار شیخ صدوق است. عناوین سایر کتاب‌ها نیز بدین شرح است: قرب الاسناد حمیری (با رمز ب)، امالی یا مجالس شیخ طوسی (با رمز ما)، تفسیر علی بن ابراهیم قمی (با رمز فس)، احتجاج طبرسی (با رمز ج).
علامه مجلسی درباره‌ی این فهرست می‌نویسد:
از آنجا که بعضی تألیفات اصحاب را منظم نیافتم تا برای مراجعه‌کننده رسیدن به روایات مربوط به یک موضوع آسان باشد و لذا از بسیاری روایات غافل می‌شدند... شروع به نگارش کتابی کردم که شامل فهرست روایات آن کتاب‌ها باشد، پس در برابر هر عنوان، ابتدا علامت کتاب را آوردم و سپس با عدد، شماره‌ی حدیث را قبل از لفظ مِن و شماره‌ی باب را پس از آن ذکر کردم.
مرحله‌ی دوم
استخراج روایات از کتب مختلف حدیثی و تنظیم آنها بر اساس فهرست مذکور است. از این رو تصمیم گرفت با استفاده از این فهرست به جای ذکر شماره‌ی روایت، متن کامل آن را نقل کند و علاوه بر ده کتاب مذکور از منابع دیگر روایی نیز بهره گیرد، این تصمیمی بود که به تألیف بزرگ‌ترین مجموعه‌ی حدیثی شیعه، یعنی بحار الانوار، منجر شد.
زمان تألیف
تدوین این مجموعه‌ی عظیم تا پایان عمر علامه مجلسی یعنی قریب به چهل سال به طول انجامید. شیوه‌ی
همکاران علامه مجلسی
برخی از محققان، همکاران علامه را به این ترتیب نام برده‌اند:
- آمنه خاتون، خواهر مرحوم مجلسی.
- امیر محمد صالح خاتون‌آبادی.
- میرزا عبدالله افندی.
- مولی عبدالله بحرانی.
- سید نعمت‌الله جزائری.
و نیز دو کاتب که نگاشتن احادیث را بر عهده داشتند.
منبع‌شناسی علامه مجلسی و کتاب بحار الانوار:
- اعیان الشیعه (ج 9، ص 182)، تألیف محسن امین.
- الفیض القدسی (موجود در جلد 102 بحار الانوار)، تألیف محدث نوری.
- ریاض العلماء (ج 5)، تألیف میرزا عبدالله افندی.
- ریحانة الادب (ج 5 و 6، ص 191)، تألیف محمد علی مدرس.
- الذریعة إلی تصانیف الشیعه (ج 3)، تألیف آقا بزرگ تهرانی.
- آشنایی با بحار الانوار، تألیف احمد عابدی.
- یادنامه‌ی مجلسی، تألیف مهدی مهریزی و هادی ربانی.
- شناخت‌نامه‌ی علامه مجلسی، تألیف مهدی مهریزی و هادی ربانی.
- علامه مجلسی، تألیف حسن طارمی.
- زندگی‌‌نامه‌ی علامه مجلسی، تألیف مصلح‌الدین مهدوی.(1)
پ.ن:
1- خلاصه‌ای از درس دهم جوامع حدیثی / دانشکده علوم حدیث
