جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه (1۳)- شیخ حرّ عامِلی و کتاب وسائل

به نام حضرت علم و عالم و معلوم

جوامع حدیثی متقدم و متأخر شیعه (1۳)

شیخ حرّ عامِلی و کتاب وسائل الشیعه

نگاهی به زندگانی شیخ حر عاملی

ولادت

محمد بن حسن بن علی، معروف به شیخ حرّ عاملی، در شب جمعه 8 رجب سال 1033 هجری در روستای مَشغری از توابع جُبَع در منطقه‌ی جبل عامل لبنان دیده به جهان گشود. پیشینه‌ی تشیع در منطقه‌ی جبل عامل به زمان تبعید ابوذر غفاری به آن سامان برمی‌گردد.

خاندان

نسب شیخ حر عاملی با 36 واسطه به حر بن یزید ریاحی، می‌رسد. خاندان آل حرّ خاندانی بزرگ و اصیل بودند و فقها و دانشمندان بزرگی را پرورش داده‏اند. حسن بن علی پدر شیخ حر عاملی (م 1062ﻫ)، شخصیتی فاضل، دانشمند، صالح، ادیب، فقیه، ثقه، حافظ و در مباحث فقهی مورد مراجعه مردم بود.

تحصیلات و سفرها

شیخ حُر عاملی تحصیلات خود را در زادگاهش مشغری نزد پدر، عموی خود و نیز جمعی دیگر از عالمان آن دیار آغاز کرد. در جبع نیز نزد عمو و زین‌الدین محمد (نوه‌ی صاحب معالم) و تعدادی از مشایخ آن دیار تحصیلات خود را ادامه داد. دو بار به سفر حج مشرف گردید. در سال 1073 هجری برای زیارت ائمه‌ی معصومین (علیهم السلام) به عراق رفت و از آنجا برای زیارت امام رضا (علیه السلام) عازم مشهد مقدس شد و در آنجا سکنی گزید. در سال 1087 و 1088 نیز دوبار به زیارت حج و ائمه‌ی معصومین در عراق مشرف شد و بعد از آن به اصفهان رفت و به دیدار عالمان بزرگ اصفهان، مانند علامه مجلسی نایل آمد. وی در آن سفر به علامه مجلسی اجازه‌ی روایت داد و علامه نیز به شیخ حُر اجازه‌ی روایت داد. شیخ حُر عاملی بعد از آن به مشهد مقدس بازگشت و تا آخر عمر در آنجا ماند.

در مشهد به مقام قاضی القضات خراسان منصوب گردید و بعد از مدت کوتاهی از علمای بزرگ آن سامان گشت. او در مشهد مقدس جلسه‌ی درس و بحث تشکیل داده و شاگردان و عالمان فراوانی را تربیت و آثار زیادی را تألیف کرد تا آنکه سرانجام به سال 1104 هجری در آن دیار دیده از جهان فرو بست و در جوار حرم رضوی به خاک سپرده شد.

اساتید و شاگردان

اساتید

1-      پدرش شیخ حسن بن علی حر عاملی (م 1062)

2-      عمویش شیخ محمد بن علی حُر عاملی (م 1081)

3-      زین‌الدین بن محمد بن حسن، نوه‌ی صاحب معالم (م1062)

شاگردان

1-      علامه مجلسی (م 1110)

2-      سید نورالدین بن سید نعمت‌الله جزایری (م1158)

شیخ حر در نگاه عالمان

·         شیخ عباس قمی: محمد بن حسن بن علی مشغری، شیخ محدثان و افضل متبحران است، وی شخصیتی عالم، فقیه، هوشیار، محدثی متبحر و پارسا، ثقه و جلیل القدر و سرچشمه‌ی بزرگواری‌ها و فضیلت‌ها و دارای تألیفات سودمند است.

·         علامه امینی: وی احیاگر شرافت خاندانی است که از بزرگان و رهبران شیعه بودند. در عهد صفوی سمت شیخ الاسلامی را بر عهده داشت و به نشر احادیث ائمه پرداخت، خداوند به وی توفیقاتی ویژه عطا کرد که کمتر کسی را شبیه او می‌توان یافت.

·         محدث بحرانی: وی دانشمندی فاضل، محدث و اخباری بود.

شیخ حر را در مسلک علمی و حدیثی بایستی در زمره‌ی اخباریان دانست. وی با وجود اختلافاتی که در این‌باره با شیوه‌ی مجتهدان داشت، لیکن همان‌گونه که خوانساری درباره‌اش نوشته است از مجتهدان با نهایت تعظیم و تکریم یاد می‌کرد.

آثار و تألیفات شیخ حر عاملی (ره)

• جواهر السنیه فی الأحادیث القدسیه
• صحیفة الثانیه من ادعیه علی بن الحسین علیه السلام
• الفوائد الطوسیه
• اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات
• أمل الآمل
• تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه
• هدایة الامة الی احکام الائمة علیهم السلام
• کتاب من لا یحضره الامام
• کتاب وسائل الشیعه

کتاب وسائل الشیعه

نام کتاب: نام کامل این کتاب تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه است، یعنی کتابی که به تبیین و تفصیل احادیث شیعه که همان ابزارهای لازم برای به دست آوردن احکام و مسائل شریعت‌اند پرداخته است.

موضوع کتاب

موضوع این کتاب روایات فقهی شیعه است، اگرچه به مناسبت برخی از ابواب، پاره‌ای از روایات غیرفقهی نیز مانند مباحث اخلاقی و آداب در آن آمده است.

زمان تألیف

شیخ حر قریب دو سوم این کار بزرگ را در زادگاهش «مَشغری» به رشته‌ی تحریر درآورد و در سال 1088 در مشهد مقدس آن را به اتمام رساند. وی قریب بیست سال به گردآوری تنظیم و تحقیق کتاب پرداخت و پس از تألیف دو بار موفق به بازنویسی کلی و تجدید نظر در آن گردید. از این رو می‌توان گفت مؤلف سه بار این کتاب را با کمال دقت از نظر گذرانده و اصلاحاتی را در آن اعمال کرده است.

انگیزه‌ی تألیف

1-      تطویل مباحث و کلمات مؤلفان این کتاب‌ها.

2-      تأویل‌های دور از ذهن مؤلفان این کتاب‌ها در شرح احادیث و بیان وجه جمع بین احادیث به ظاهر متعارض.

3-      دشوار بودن استفاده از این کتاب‌ها.

4-      پراکندگی روایات مربوط به یک موضوع.

5-      اختلاف شیوه‌های انتخاب احادیث و ابواب کتاب.

6-      تکرار احادیث به صورت گسترده.

7-      اشتمال کتاب‌های فقهی بر مباحث غیرفقهی و همچنین عدم ذکر بسیاری از احادیث فقهی.

از این رو شیخ حر عاملی به فکر تألیف کتابی افتاد که تمامی احادیث فقهی معتبر را با چینشی مناسب در بر داشته باشد. کتابی که بتواند نیاز فقیهان شیعه را در دسترسی به احکام شرعی مرتفع ساخته و مرجع عالمان شیعه گردد.

ساختار کتاب

شیخ حر، کتاب وسائل‌الشیعه را بر اساس تبویب و ترتیب کتاب شرایع الاسلام تدوین کرده است و غالباً ابواب با عناوین هماهنگ است. بنابراین وسائل الشیعه را می‌توان شرح حدیثی کتاب شرایع به شمار آورد. شیخ کتاب وسائل الشیعه را در ضمن سه بخش تألیف کرده است:

الف) ابواب مقدمة العبادات: که شامل 31 باب در احادیث نیت و چگونگی عمل مکلف و غیره است.

ب) بخش اصلی: که مشتمل بر 50 کتاب فقهی، از کتاب طهارت تا کتاب دیات است. این کتاب‌ها مشتمل بر ابواب کلی چندگانه‌ای است که هر یک باب‌های فرعی متعددی را شامل می‌شود. باب‌هایی که در ذیل آنها احادیث مربوط ذکر شده است.

ج) خاتمه‌ی کتاب: که شامل 12 بخش با عنوان فائدة است؛ این فوائد عبارت‌اند از:

1-      طرق و اسانید شیخ صدوق که معمولاً در کتاب من لا یحضره الفقیه نیامده است.

2-      طرق و اسانید شیخ طوسی که در آخر تهذیب و استبصار آمده است.

3-      طرق و اسانید کلینی.

4-      مآخذ و منابع کتاب وسائل.

5-      طرقی که مؤلف توسط آنان از مؤلفان منابع مزبور نقل حدیث می‌کند.

6-      اثبات صحّت منابع مزبور.

7-      اصحاب اجماع و صاحبان اصول احادیث و جمعی که توسط ائمه توثیق شده‌اند.

8-      قرائنی که موجب وثوق به صدور حدیث است.

9-      استدلال به صحت کتب حدیثی که از آنها نقل فرموده و تعرض به اصطلاح جدید علمای درایه که احادیث را به چهار نوع تقسیم کرده‌اند

10-   جواب از اعتراضات وارده بر اخباریان.

11-   احادیث مضمر و تعیین مضمر عنه (کسی که به جای ذکر نامش از ضمیر استفاده شده است.)

12-   احوال روات حدیث به ترتیب حروف الفبا؛

تعداد روایات

شمار روایات نقل‌شده در این کتاب بر اساس چاپ مؤسسه‌ی آل‌البیت 35868 حدیث است. در این محاسبه، اسناد متعدد و نقل یک روایت در کتاب‌های متعدد شمارش نشده است و تنها مضامین احادیث در شمارش آمده است.

مصادر کتاب

شیخ حر در فایده‌ی چهارم خاتمه‌ی کتابش نام 82  کتاب را که مستقیماً از آنها نقل کرده است، ذکر و آنها را به عنوان کتاب‌های مورد اعتماد معرفی می‌کند؛ کتاب‌هایی همچون کتب اربعه، سیزده کتاب از آثار شیخ صدوق، همچنین امالی، ارشاد و مقنعه از شیخ مفید، امالی و مصباح المتهجد از شیخ طوسی و کتاب‌های دیگری از قبیل کتاب علی بن جعفر، قرب الإسناد، محاسن برقی، نهج البلاغه، کتاب سلیم بن قیس، تحف العقول، مجمع البیان، کامل الزیارات و...

وی در پایان، منابعی غیر از این کتاب‌ها را نیز به عنوان مصدر کتاب دانسته و به تصریح نام کتاب در هنگام نقل خبر ملتزم شده است.

ایشان پس از ذکر نام مصادر کتابش می‌نویسد: کتاب‌های حدیثی بسیار دیگری وجود دارد که با توجه به حداقل یکی از نکات چهارگانه‌ی زیر از آنها نقل نمی‌کنم:

1-      نسخه‌ی صحیحی از آن کتاب‌ها به من نرسیده است.

2-      احکام شرعی زیادی در آنها نیست.

3-      ضعف کتاب و مؤلفش ثابت شده است.

4-      معتمد بودن آن کتاب‌ها نزد من ثابت نشده است.

شیوه‌ی گزارش متن

1-      تقدیم احادیث قوی‌ و مطابق عنوان باب

2-      پرهیز از تکرار حدیث

3-      تقطیع روایات

4-      اشاره به اختلاف متون

شیوه‌ی گزارش اسناد

1-     کامل یا ناقص نقل کردن سند مطابق مصدر اصلی: مؤلف، اسناد روایات را همان‌گونه که در کتاب مصدر وجود داشته اگر کامل بوده کامل و الا ناقص نقل کرده است؛ به همین خاطر است که در خاتمه‌ی وسائل به منظور تکمیل اسناد، مشیخه‌ی تهذیبین و فقیه نقل شده است.

2-     رعایت اختصار در سند: بدین منظور مؤلف سندها را همواره به صورت معنعن آورده و از ذکر الفاظ ادا و تحمل، همچون حدّثنا و أخبرنا خودداری کرده است، همچنین اطلاعات زائد بر نام راوی همچون کنیه‌ها، لقب‌ها، تاریخ‌ها، مکان‌ها و مانند آن‌ها از اسناد حذف شده است و به این ترتیب اسناد یکدست شده است؛

3-     رعایت امانت در گزارش سند: مؤلف اگرچه خود استاد فن رجال است و اسناد را به طور دقیق می‌شناخته، اما بدون هیچ تغییر یا تذکری اسنادی که در آن‌ها اشتباه، زیادت، نقصان، تصحیف، تحریف یا هر اشکال دیگری وجود داشته نقل کرده است و این به جهت حفظ امانت در نقل از مصادر بوده است.

4-     تعیین مصدر روایت در آغاز سند: در ابتدای سندهایی که از کتب اربعه نقل شده، نام مؤلفان کتاب‌ها مقدم شده و در سایر کتاب‌ها به نام کتاب و مؤلف تصریح شده است. اسامی مؤلفان کتب اربعه در آغاز اسناد وسائل این‌گونه آمده است: محمد بن یعقوب برای شیخ کلینی، محمد بن علی بن الحسین برای شیخ صدوق و محمد بن الحسن برای شیخ طوسی.

تذکر: در صورتی که چند روایت به صورت متوالی از یکی از کتب اربعه نقل شده باشد پس از آنکه در آغاز سند اول، نام مؤلف ذکر شد در سندهای روایات بعدی به جای تکرار نام مؤلف، صرفاً از واو عاطفه استفاده می‌شود.

ویژگی‌ها و مزایای وسائل الشیعه

1-     از جامع‌ترین کتاب احادیث فقه شیعه

2-     گردآوری روایات فقهی از بیش از هشتاد کتاب روایی معتبر

3-     امکان دسترسی به احادیث مربوط به هر بحث فقهی به آسانی

4-     امکان مقابله‌ی متون و اسناد مشابه

5-     فتوای صاحب وسائل در عناوین باب‌ها

6-     ذکر وجوهی در جمع بین اخبار متعارض

7-     20 سال تالیف و 2 بار بازنگری

اشکالات بر کتاب وسائل الشیعه

اشکال اول: تمامی احادیث هر باب در همان باب نیامده است و لذا ارجاع با عباراتی از قبیل «تَقَدَّمَ ما یَدُلُّ علی ذلک» و «یأتی ما یَدُلُّ علی ذلک» در پایان بسیاری از ابواب وجود دارد، بدون اینکه شیخ حر محل دقیق این ارجاعات را مشخص کرده باشد.

در این‌باره باید گفت که مؤلف در هر باب روایات اصلی آن باب را ذکر کرده و ارجاعات مذکور عمدتاً به روایات فرعی و کم‌ارتباط باب است. علاوه بر اینکه مؤلف نیز خود متوجه این نکته بوده، اما عمدتاً به منظور جلوگیری از حجیم شدن کتاب، این شیوه را در پیش گرفته است؛ لذا در پایان کتاب تذکر می‌دهد که در استفاده از کتاب به باب خاصی که مورد نظرتان است اکتفا نکنید، چه آنکه گاه احکام منصوص در غیر ابواب خودش وجود دارد. وی دلیل آن را سه امر دانسته است:

1-      عدم امکان تقطیع همه یا اکثر روایات

2-      عدم امکان اشاره به مضمون همه‌ی اخبار به جهت عدم استحضار ذهن به یک‌یک موارد.

3-      اکتفا به بعضی از روایات که در باب آمده است.

همچنین غالب این ارجاعات به ابواب، دور از هم نیست، بلکه به فاصله‌ی بسیار کم در حدود چند باب قبل یا چند باب بعد است که اخلالی به امتیازات کتاب وارد نمی‌کند. همچنین باید متذکر شد که اشکال مذکور تا حد زیادی در چاپهای جدید وسائل مرتفع شده است؛

اشکال دوم: شیوه‌ی مؤلف بر تقطیع احادیث بوده و در هر باب به آن قطعه از احادیث که مربوط به باب است اکتفا شده است. این کار گرچه استفاده از روایات را بسیار آسان کرده است، ولی در برخی از موارد فهم صحیح حدیث را با مشکل مواجه می‌سازد، زیرا گاه توجه به صدر و ذیل روایت در فهم مراد گوینده دخیل است.

جواب این اشکال آن‌ است که مؤلف اختصار کتاب را یکی از اصول تألیف خویش شمرده است و در صورت ذکر تمامی حدیث در هر باب، کتاب بسیار ضخیم‌تر از حجم موجود آن می‌شد، گذشته از آنکه مرحوم شیخ حر با اطلاع دقیق و کامل از روایات و مضمون آنها و دقت بسیار در تألیف کتاب و تجدید نظرهای بسیار، قطعاً در تقطیع روایات به شکل مقتضی عمل کرده است که فهم وی در مقدار لازم از حدیث در فهم حکم هر باب غالباً قابل اعتماد است و موارد لزوم قطعی مراجعه به متن کامل روایت در فهم حدیث، بسیار اندک است.

اعتبار کتاب

وسائل الشیعه بی‌تردید یکی از مهم‌ترین و کارآمدترین جوامع حدیثی در حوزه‌ی فقه شیعه است که از زمان تألیف تا کنون همواره مورد توجه فقیهان و عالمان شیعه بوده است و امروزه نیز از ارکان اصلی استنباط احکام شرعی و اجتهاد در حوزه‌های علمیه‌ی شیعه به شمار می‌‌رود، به نحوی که امروزه تقریباً هیچ فقیه و مجتهدی را نمی‌توان یافت مگر آنکه مکرراً به این کتاب به عنوان سودمندترین و معتبرترین منبع استنباط احکام فقهی مراجعه کرده و از آن بهره‌مند گشته است.

روایات این کتاب برگرفته از مجموعه‌های حدیثی معتبر شیعه و اصول اولیه‌ی قدمای اصحاب است، هرچند که این امر به معنای اعتبار و صحت کلیه‌ی روایات آن نبوده و نیاز از تحقیق و تفحص در اسناد و متون این کتاب نمی‌گرداند.⁽¹⁾

پ.ن:

1- خلاصه‌ای از درس سیزدهم جوامع حدیثی / دانشکده علوم حدیث